Lesbók Morgunblaðsins - 04.11.1973, Blaðsíða 6

Sveinn frá Elivogum. —
Kannast ekki flestir við nafnið?
Þá á ég við þá, sem eitt-
hvað fylgjast með á bók-
menntalegu sviði og eru komn-
ir til vits og ára. Það er líka
einhver dulúð yfir nafninu Eli-
vogar, en við samnefndan bæ i
Skagafirði kenndi Sveinn sig
jafnan. Þar var hann að vísu ekki
fæddur og ólst þar lítt upp, en
eyddi þar beztu árum ævinnar.
Hann varð snemma þekktur fyrir
vísur sínar, sem voru ótviræðar
og beinskeyttar. Vísur Sveins
flugu, ef svo mætti segja, um allt
land, og menn lærðu þær. Eink-
um vegna þess, að í þeim var
jafnan einhver broddur. Það var
líka eins og menn héldu, að
Sveinn gerði aldrei annað en
kersknisvísur. Hann orti um vorið
og ástina, veturinn og hin daglegu
störf. En íslendingar eru nú einu
sinni þannig gerðir, að þeim
finnst meir um persónulegt
allt, einkum ef í því er
ádeila, en um umhverfið og
hið daglega. Lýsa ekki eftirfar-
andi vísur vel áliti fólks á kveð-
skap Sveins? Hann ykrir:
Þó um vorið vandi ég óð
vill það enginn heyra.
En kveði ég sora- og kersknisljóð
kitlar sérhvert eyra.
Nær af manni ber ég blak
brosir enginn kjaftur.
En ef grannans bft ég bak
f bojlann fæ ég aftur;
Þótt nú séu senn liðnir þrír
áratugir frá andláti Sveins frá
Elivogum, er mikið af kveðskap
hans á vörum fólks. Margir muna
líka eftir honum. Hann var sér-
kennilegur maður. Ekki þó svo
mjög á ytra borði, heldur í fram-
komu og dagfari öllu. Svipur hans
var sterkur. Allur var maðurinn
eftirminnilegur. Ég, sem rita
þessa grein að beiðni Lesbókar
Morgunblaðsins, er sonur Sveins.
Ég ólst upp með honum til
tvítugsaldurs, að mestu óslitið.
Mér er hann því í fersku minni.
Og áhrif þau, sem ég varð fyrir öll
þessi ár, geri ég ráð fyrir, að séu
ómæld. En það er nokkur vandi
fyrir mig að skrifa um föður
minn. Hlutlaus vil ég reyna að
vera í frásögn minni, sem vitan-
lega verður hvergi tæmandi. Ég
ætla mér að rekja í stórum drátt-
um lífssögu Sveins frá Elivogum
og vitna í ljóð hans, ekki sízt
þau, sem hvergi hafa fram að
þessu birzt á prenti.
Sveinn frá Elivogum var fædd-
ur í Móbergsseli í Engihliðar-
hreppi í Austur-Húnavatnssýslu
3. aprfl árið 1889. Voru foreldrar
hans Hannes Kristjánsson og
Þóra Kristln Jónsdóttir, kona
hans. Bjuggu þau þar við þröngan
kost, enda jörðin afar lítil. Er
furða, að fólk skuli hafa búið
þarna, uppi í háfjöllum, þar sem
nær engin ræktun var. Aðeins
örlítill, þýfður kragi í kringum
bæjarhúsin, gerð úr grjóti og torfi
að mestu. Hannes hafði fáeinar
kindur og eina kú til að fram-
fleyta fjölskyldunni. Börnin
fæddust eitt af öðru, og var
Sveinn yngstur þeirra. Nokkur
búbót var að silungsveiði í
Móbergsselstjörn, rétt hjá bæn-
um. Þar er bæði urriði og bleikja.
En silung var ekki aðeins að fá í
vatninu, heldur líka í brunni ein-
um, skammt frá bænum. Þurfti ei
annað en sökkva skjólu í brunn-
inn til að fá silung í matinn! Þetta
©
hljómar nú á dögum sem hrein
þjóðsaga. En satt mun þetta vera.
Er talið, að samband hafi verið
neðanjarðar milli vatns og
brunns, og silungurinn átt greiða
leið. Einhverjir óhappamenn
munu hafa eyðilagt brunn
þennan, fyllt hann það grjóti, að
silungur hætti að ganga f
brunninn.
Um dvölina í Móbergsseli orti
Sveinn.
Hér ég á mfn ungdómsspor,
ég þá dái minning kæra
fyrst hvar sá ég sól og vor,
svellin blá og vatnið tæra.
Man ég bezt, er fært var frá,
fyrir sést það bernsku minni.
Lömbin mest mig lysti að sjá,
leið þá verst að bælast inni.
Ut réð gá og ekki beið,
orkan þá var heldur mögur.
Höndum á og hnjám ég skreið;
hugðist ná í lömbin fögur.
Móbergssel liggur í Litla-Vatns-
skarði, sem gengur austur úr
Laxárdal (fremri) í Húnavatns-
sýslu, sunnanverðum. I skarðs-
kjaftinum vestanverðum er
bærinn Litla-Vatnsskarð, sem nú
hefur verið í eyði nær fjóra ára-
tugi. Skarðið er stutt. Við austur-
enda skarðsins eru sýslumörk
Húnavatns- og Skagaf jarðarsýslu.
A vordögum 1895, þegar Sveinn
var réttra sex ára, fluttist
foreldrar hans með barnahópinn
frá Móbergsseli. Enn lengra
norður í fjöllin var haldið. Þvert á
Litla-Vatnsskarð liggur Víðidal-
ur, frá norðri til suðurs nokkurn
veginn. Fyrir enda dalsins, að
norðanverðu, var numið staðar.
Þar eru Gvendarstaðir. Túnið
lítið og kargaþýft — í bratta, uppi
undir fjalli. Útsýni er hér nokkru
meira en frá Móbergsseli. Víðidal-
urinn blasir við augum til suðurs.
Voru þar nokkur býli á miðöld-
um, og sér nokkur merki þess
dag, því að á stöku stað eru græn-
ir blettir. Er ótrúlegt, hversu
lengi sér til mannabyggða. Þarf
ekki að skýra slíkt fyrir þeim,
sem ferðazt hafa um löngu mann-
auðar slóðir. Sagnir eru um, að
kirkja hafi verið á Helgastöðum á
Víðidal og grafreitur. Hafa menn
fyrir satt, að sézt hafi mannabein
í árbakkanum, þar sem kirkju-
garður á að hafa verið, og áin er
sífellt að brjóta. Væri hér um
verðugt rannsóknarefni að ræða
fyrir fornfræðinga.
Á Gvendarstöðum bjuggu Þóra
og Sveinn aðeins í þrjú ár, eða f rá
1895 til 1898. Og enn er haldið
lengra norður á bóginn, því að
næsti áfangastaður er Hryggir í
Hryggjadal, eða á Staðarfjöllum.
Er þar sízt búsældarlegra um að
litast en á Gvendarstöðum og í
Móbergsseli. Túnið örlítið og upp
úr því grjót víðsvegar. Skammt
fyrir neðan bæinn rennur áin,
sem á upptök sin fremst á Víðidal.
Eru klettabelti að ánni báðum
megin, svört og ógnvekjandi,
ógeng. Það undur hefur þó gerzt,
að klettabelti þessi hafa verið
klifin, og það af sofandi
manneskju! En svo er mál með
vexti, að Jónína, systir Sveins, þá
unglingur, gekk í svefni þessa
leið. Sagt hefur verið, að fólk
komist það í svefni, sem því er
ekki fært í vöku. Þarna sannaðist
það áþreifanlega. — Til sjávar
fellur áin norðan við Sauðárkrók
og nefnist þá Gönguskarðsá.
Hefur hún nú verið virkjuð, og
Sveinn frá Elivogum 45 ára.
lýsir nú og yljar fall hennar Sauð-
kræklingum. í suðaustur frá
Hryggjum er fjallið Molduxi,
gróðurlítið og dökkt að lit. Sveinn
orti kvæði um Hryggjadal. Lýsir
hann þar vel umhverfinu, jafn
skemmtilegt og það hefur nú
verið, svo og viðhorfi sinu til lífs-
ins á þessum árum — 9-14 ára.
Hryggjadalur.
Lágt f skjóli ljótra hnjúka
liggur þröngur fjalladalur,
þar sem vindur sffellt svalur
sandinn lætur hátt upp rjúka.
Þar er engan yl að finna,
ekki neitt, sem hjartað gleður,
heldur eintóm voðaveður;
vetrartök þar aldrei linna.
Yfir dalinn, ef vér Htum,
augum mæta blásnir rindar.
Unnið hafa voða vindar
válegt mein á gróðri nýtum.
Þar sem eikur áður stóðu
umkringdar af reyniviði,
blasa nú við sjónarsviði
sandar — huldir þokumóðu.
Eftir dalnum endilanga
áin fellur jökulkalda,
ferðatáimun fús að valda,
feigða — ymur hátt af — söngum.
Hefur mörgum hraustum manni
haldið fast á sfnum armi,
leyst þá burt frá böli og harmi,
beint þeim Ieið að sólarranni.
Fátt er þar af byggðum býlum,
bæjarrústir þöglar Iiggja.
Enginn vill þar aftur byggja;
autt er Iand svo skiptir mflum.
Mitt f botni dalsins djúpa
dimmur stendur moldarkof i,
gildur upp af grjóti og rofi,
grafinn niður f foldarstrjúpa.
Þarna hef ég aldur alið
uppi f þessu lága hreysi,
sölnað þar af sólarleysi,
sálargróður burtu kalið.
Aðeins litið auðnir fjalla,
eyrum skemmt við storm og
hríðar.
Minning þeirrar myrku tíðar
mfna varir lffstfð alla.
Auðunn Bragi Sveinsson
Skáldiö og
dalabóndinn
Sveinn frá
Elivogum
Fyrri hluti
\________________r
Kvæði þetta, sem er nokkru
lengra, lýsir vel liðan og lífsvið-
horfi drengsins. Þarna hefur
verið lítið um tilbreytni. Lífið í
einu orði sagt snautt. Auðvitað
var ekki um neina uppfræðslu að
ræða á nútímavísu. Lög um
lágmarksfræðslu barna komust
ekki í framkvæmd fyrr en
nokkrum árum síðar. Eina
aðkeypta fræðslan, sem Sveinn
hlaut undir fermingu, kostaði 15
krónur, og verður að þeim þætti
vikið síðar f þessari grein.
En dvölin varð aðeins fimm ár á
Hryggjum, því að Hannes bóndi
lézt úr krabbameini, 4. des. 1903,
hálfsjötugur að aldri. Ekkjan,
Þóra Kristín Jónsdóttir, fluttist
að Elivogum í Sæmundarhlíð.
Börnin voru þá uppkomin, nema
Sveinn, sem fermdist þetta vor í
Sauðárkrókskirkju, af síra Áma
Björnssyni, er síðar varð prestur í
Görðum á Alftanesi.
Sveinn var f fyrstu móður sinni
til aðstoðar við búskapinn, en með
auknum aldri og þroska varð
hann fyrirvinna heimilisins. Og I
Elivogum var hann til heimilis
allt til haustsins 1922, að hann
kvæntist Elínu Guðmundsdóttur
frá Skottatungu í Gönguskörðum.
Var hún tæpum 15 árum yngri en
hann. Ekki var þó Sveinn óslitið í
Elivogum, þvi að fardagaárið
1910-11 var hann vinnumaður á