Lesbók Morgunblaðsins - 27.01.1974, Blaðsíða 3

leÍKamerki, sem lætur sjaldan eða
aldrei í ljós tilfinningar sínar.
Sem dæmi um þá hugmynd að
lilutar mannlegs líkamsskapnað-
ar eigi sky.lt við árásareinkenni
annarra dýra, má taka til athug-
unar ýmis mannleg lfkamsein-
kenni og hlutverk þeirra nú.
Skeggið og hakan. Flest spen-
dýr berjast annaðhvort með
munninum (vígtennur, skögul-
tennur) eða höfðinu (horn).
Vopn þessi eiga mikilvægu hlut-
verki að gegna sem ógnunartæki,
en eru studd öðrum einkennum,
sem eru ekki síður mikilvæg.
Ilirtir sýna til dæmis hálsinn þeg
ar þeir eigast við. Enda þótt stærð
og þungi hornanna skipti miklu
máli, er það hálsinn, sem er afl-
gjafinn; að öðru jöfnu er það dýr-
ið sem sterkari hefur hálsinn, er
gengur með sigur af hólmi. Háls-
stærðin hefur þannig úrslitaþýð-
ingu þar sem tveir hirtir berjast.
Að þessari vitneskju fenginni eig-
um við hægt með að skilja hlut-
verk hálsskrautsins á hjartardýr-
um — hálsstærðin er ýkt, annað-
hvort með þrútnum vöðvum eða
þykkum makka. Makkinn er
venjulega i öðrum lit en aðrir
líkamshlutar og dregur það at-
hyglina að hálsinum.
Sama gildir um skeggið. Svo
virðist sem hreinsun andlitsins af
hári hafi verið snar þáttur i þróun
mannapanna. Þessi breyting virð-
ist hafa átt sér stað á sama tíma og
þróun og serhæfing andlitsvöðv-
anna. Þetta tvennt má áreiðan-
lega rekja til aukins mikilvægis
andlitsins sem tjáningarmiðils.
Enda þótt missir andlitshársins sé
áhugaverð þróun í sjálfu sér,
vaknar einkum sú spurning
hversvegna hárvöxtur helst enn á
vissum blettum likamans og and-
litsins.
Mannapar eru bítir og þótt
menn heyri að vissu leyti til und-
antekninga, er tannasýning enn
þáttur í félagslegu atferli okkar.
Villidýrafræðingar hafa rakið
bros, grettur og geiflur mannsins
til frumstæðra tannasýninga
mannapa. Sumir bitir — úlfar,
kattadýr og bavíanar— sýna ekki
aðeins tennurnar heldur vekja
auk þess athygli á stærð neðri
hluta andlitsins. Þannig eru
kjálkavöðvarnir oft 'ýktir með
hárkraga eða skeggi.
Sú fullyrðing, að skeggið sé
ógnunareinkenni, verður áleitn-
ari þegar tekið er til greina að það
er aðeins að finna á fullorðnum
karldýrum. Ögnunareinkenni eru
hjá flestum mannöpum aðeins
ásköpuð öðru kyninu. Það er sömu
leiðis algengt hjá dýrategundum
með skörp vald'askil, að ung kar|-
dýr standi nær kvendýrum að
tign. bar sem oftast kemur til
alvarlegra átaka um völd milli
kynþroska karldýra, gera ógnun-
areinkenni aðeins vart við sig hjá
karldýrum uin kynþroskaaldur,
en aldrei hjá kvendýrum.
Svo virðist samt sem áður, að
skegg mannsins sé á undanhaldi.
Þegar forfeður okkar tóku að
fleygja hver i annan og berjast
með kylfum, fengu ógnunarein-
kennin minni beina þýðingu.
Engu að síður hefur stærð og lög-
un hökunnar ennþá mikil áhrif á
mat okkar á hreysti. Sterkir kjálk-
ar eða veikbyggð haka eru tákn
stöðu, hreysti, eða stöðuskorts.
Það er athyglisvert, að ef frá eru
taldar andlitslyftingar og hár-
igræðingar eru silikónhökur á
meðal eftirsóttustu andlitsað-
gerða hjá karlmönnum.
Yfirskeggið. Munnurinn er
mikilvæg tjáningarmiðstöð, sem
höfðar bæði til sjónar og heyrnar.
Hugtakið „veikgerðja munnsvip-
ur“ er ekki út í bláinn — það lýsir
tilfinninganæmum, varamjúkum,
slöppum munni. „Samanbitinn''
munnsvipur John Wayne eða
Riehard Boone getur ekki sýnt
veiklyndi.
Hvert er þá hlutverk yfir-
skeggsins? Sé það skoðað úr
tengslum við hökuskeggið,
óklippt, óvaxborið, er það tjald,
sem hylur munnsvipinn, áföst
gríma, sem gefur til kynna félags-
legan styrk með þvi að leyna öll-
um svipbreytingum er kynnu að
benda til veiklyndis. Eins og
höku- og vangaskegg er yfirskegg-
ið einkenni fullorðinna karl-
manna — þess kyn- og aldurs-
flokks, sem verður fvrir hvað
sterkustum valdaþrýstingi meðal
flestra dýrategunda.
Augun. A meðal þeirra tjáning-
■armeðala, sem mannapar nota,
eru augun ekki síður mikilvæg
en munnurinn. Það eru ekki að-
eins mannaparnir. heldur flestöll
hryggdýr, sem stara eða einblina
til þes's að skj.óta öðrum skelk í
bringu. Það á sennilega uppr.una
sinn sem undanfari árásar. Við
v.itum öll, að starandi augu geta
svó.sannarlega verið ógnvekjandi.
Og hið gagnstæða, þegar einhver
forðást augnaráö annars, er há-
mark undirgefninnar — „Hann
getur okki horfst i augu við mig."
En einn áberandi munur er á
augum mynna og mannapa.
Mennirnir einir hafa sjáanlega
augnhvitu. Hjá öðr.um mannapa-
tegundum sést aðeins augasteinn-
inn ög lithimnan. Því virðist sem
aðafþátturinn i þróun augnhvít-
unnar hjá mönnum hafi verið
þetta tjáningarhlutverk augans.
Veg]Va-hi.r)nar- sýnilegu augnhvítu
hefui' maðurinn þann dularfulla
hæfileiká að géta séð nákvæm-
lega úr hokkurri fjarlægð hvert
annar máður horfir.
Auk þess að stará og einblina
nota -mennirnir augun til að tjá
anai’gvislegar tilfinningar. Ná-
kVærn merkingv’Viúgnaráðs er að
ínfklú ley.ti háð sámhenginu —
■ lauslegt augnatillit þarf. ekki að
vera artnað' en -íauslþgt augnatil-
..li’t;' eri það má einnig túlka
sém undanbrögð eða feitnni, allt
eftir kringUmstæðúm. Tegund
augnatillits leiðir i ljós hverskon-
ar athygll menti yeita hverjir öðr-
um, ekki sí.ðÚT en viðmót þeirra
að.öðru 'leyti!
bað sem'einkum er ath.vglisvert
við augu mannsins, er fjölbrevtni
þeirra að 'stærð og lögun. Hjá
sumum,þa|tum mannk.vnsins hef-
ur borið á afturhvarfi í þá átt að
gera aúgað „minna opinskátt"
samanber augnsvipur Mongóla,
en það virðist afleiðing af mjög
flóknum félagplegum metingi.
bessi litbrigði-leiða af sér fyrir-
sjáanleg hegðu'narviðbfögð þegar
tveir k.vnþættir mætast — hinum
opineygða vesturlandabúa virðist
hið austræna andlit ófætt.
Augabrúnin. Augabrúnin er,
eins og líffæri það, senvhún fylg-
ir, annað og meira en ógnunar-
tæki. Augabrúnin getur'.jéð star-
andi augnaráði talsverðaaógnun,
en með því einu að skipta um
stöðu getur hún gerbreytt svipn-
um. Sennilegt virðist, áð auga-
brúnin og forveri hennar, þykk
beinbryggjan á forfeðrum okkar.
hafi verkað sem ógnunartæki. Og
um augabrúnina virðist gilda
sama lögmál og skeggið; hún ger-
ir beinabygginguna undir kraft-
meiri áaðsjá.
Hvað augu og augabrúnir
áhrærir, hefur fjölhæfni þeirra
sem félagslegra tjáningarmeðala
komið í veg fyrir skiptingu milli
kynja: karlar og konur hafa svip-
aða andlitsdrætti. Þó hafa konur
og börn stærri augu og sýnilegri
augnhvítu, augabrúnir eru
sömuleiðis yfirleitt þynnri með
fínni hárum.
Hærur. Villidýrafræðingar, sem
fást við bavíana, górillur og ýms-
ar aðrar spendýrategundir, hafa
sýnt fram á að eitt mikilvægasta
stöðutáknið er hægfara litabreyt-
ing á feldinum, sem á sér stað
með aldrinum. Hjá nánast öllum
tegundum er staðan fasttengd
aldrinum: þvi eldra sem dýrið er.
þeim mun reyndara, stærra og
sterkara er það, þar til það verður
ellihrumt. Ungur Hamadryas
bavíani sem rekst á hrímgráan,
gamlan karlapa, gerir sér undir
eins ljóst að hér er „öldungur" á
ferð. A þessu hagnast báðir aðil-
ar, unglingurinn sparar sér sdr og
sviða og ósigur, en sá eldri þarf
ekki að sóa orku i það að verja
stöðu sína. Afstaða okkar til með-
bræðranna virðist einnig taka
breytingum með gráu hári. Silfur-
hærur og hvítt við gagnaugun er
merki um lengri félagsaldur. Full
ástæða virðist tí 1 að ætla að grátt
hár manna hafi þróast á sama veg
og gegnt sama hlutverki og silfur
hært bak gamallar górillu eða
hrímgrátt fax bavíanans.
Hörundsgerð og lykt. Enda
þótt of lítil áhersla hafi verið
logð á það í náttúrusögulegum
ritum, er lvktin mikilvægasta
félagslega ógnunartækið hjá
spendýrum. Stvrkur og tegund
lyktar gefur til kynna aldur
og kyn — það tvennt, sem
úrslitum ræður i stöðuskiptingu.
Flest spendýr .hafa tvennskonar
lyktargjafa, annarsvegar saur og
þvag. hinsvegar sérhæfða bletti í
hörundinu hlaðna kirtlum sem
gefa frá sér þefsterkt, slimkennt
e'fni. Yfir þessum kirtlum er hár-
búskur. sem hefur það hlutverk
að safna i sig og dreifa lyktinni.
Þefurinn kemur eða verður sterk-
ari á kynþroskaaldri og magnast
yfirleitt með aldrinum.
Hvort sem okkur líkar betur
eða verr, eru okkur einnig áskap-
aðir slikir kirtlar. Og i auglýsing-
um um svitameðul fer ekki á milli
mála ltvar þeir eru — i handar-
krikanum og á milli fötanna. En
svitaki rtlar þessir byrja ekki
starf sitt fvrr en einstaklingurinn
nær kynþroskaaldri — barn þarf
hvorki svitameðul né rækilega
þvotta til að forðast ólykt.
Kirtlar þessir eiga stóran þátt í
velliðan okkar. Sjálfsmat okkar
og sjálfsöryggi er meira þar sem
við könnumst við okkur og þar af
leiðandi verða öll átök yfirleitt
auðveldari og árangursrikari hjá
einstaklingum allra dýrategunda
þar sem þau eru heima hjá sér.
Að heiman erum við öll dálítið
óöruggari og vansælli. Ef til
árekstra kemur og andstæðingur-
inn getur kaffært mann með
ókunnum sk.vnáhrifum. mun
liann að öllum likindum ná yfir-
höndinni. Flest spendýr, þar á
meðal maðurinn. géfa frá sér
sterka lykt á hættustund. gagn-
taka andstæðinginn með sínum
einka líkamsþef.
Framhald á bls. 13.