Lesbók Morgunblaðsins - 10.02.1974, Qupperneq 2

Jón Árnason, þjóSsagnasafnari.
FAÐIR
ÞJÓÐSAGNA
SAFNARANS
Eftir Gísla Brynjólfsson
V___—i
Við höfum notið alúðar og gest-
risni hjá prófastshjónunum á
Skagaströnd — frú Dömhildi og
sr. Pétri Þ. Ingjaldssyni. Eftir
matinn slæst sr. Pétur með í för-
ina út Ströndina. Hann áerindi út
að Sviðningi. Þegar skammt er að
Hofi segir prófastur: „Hér skul-
um við stanza. Einhvers staðar
hér á Prestssætið að vera.“
En hér ber fleira fyrir augu:
Mjólkurpallur við vegamót.Menn
að reka saman fé til rúnings. Uppi
á melkasti hleypir maður á jörp-
um fyrir þrálynda tvílembu, tveir
strákar standa fyrir fé niðri í mó-
anum, niður afleggjarann ekur
ungur bóndi á háværum Landrov-
er. Hann erað flytja mjólkina í
veg fyrir bílinn. En við sr. Pétur
leitum að Prestssæti og finnum
það. Það er enginn tignarstóll —
hálffallið vörðubrot. Úr því hafa
verið teknir nokkrir steinar og
þeim raðað i slakka undir girð-
ingu svo að rollurnar skríði ekki
undir. — En nafn þessa sérstæða
„mannvirkis“ segir brot úr sögu
þessa pláss. Þá sat prestur á Hofi
með annexíu á Spákonufelli.
Þangað fór hann stundum fót-
gangandi á vetrum. Fátækir
prestar höfðu ekki alltaf ráð á því'
að hafa hest á járnum. Þá var gott
að hvíla sig á vörðubroti, sem stóð
upp úr snjónum.
Það er Préstsætið. — Svona lít-
ið fer fyrir sögunni í flýti og
framförum nútfmans. Nú er
langt síðan nokkur hefur þurft
að nota Prestssætið og hvíla
þar lúin bein á erfiðri göngu.
En sr. Pétur hefur samt
stundum komizt í hann krappan,
er hann var að húsvitja
út á Strönd í bláskammdeginu.
Hefur hann sagt frá einu sliku
ferðalagi, sem fellur honum ekki
úr minni, í 4. bindi af þáttum um
ógleymanlega atburði. Reyndist
honum þá sannmæli, sem eitt sinn
var kveðið:
Illviðrin á argri strönd
illt er við að búa.
Að henni þyrfti einhver hönd
æðri því að hlúa.
Þá frásögn sína endar hann á
þessa leið: „Mér hafa heppnazt
ferðalög furðanlega vel og þakka
ég það handleiðslu þess, er öllu
ræður.“
Nú er Hof annexía frá Skaga-
strönd, þar sem presturinn situr
og nefnir hús sitt Höfða, enda hét
þorpið áður Höfðakaupstaður.
Sérstakt prestakall var Hof fram
yfir síðustu aldamót. en vár sam-
einað Höskuldsstöðum með
lögunum frá 1907. Sfðasti
presturinn, sem fékk veitingu
fyrir Hofi, var sr. R. Magnús
Jónsson Ijinn glaðværi og vel-
frönskumælandi prestur,
húnvetnskur að ætt,en lifði lang-
an starfsdag lengst á Vestfjörð-
um, þar sem hann söng síðustu
kynslóðina í Aðalvík til grafar. Sr.
R. Magnús vígðist til Hofs árið
1901 og hélt það í tvö ár. Síðan var
því þjónað af nágrannapresti unz
það var niðurlagt, eins og fyrr
segir.
Hof þótti ekki eftirsóknarvert
brauð. Þar sat aldrei prófastur
Húnvetninga og þar voru fæstir
prestar nema fá ár, unz þeir
fengu betra brauð. I prestatali sr.
Sveins eru nefndir næstum 3 tug-
ir Hofspresta. Hér skal aðeins
sagt frá einum þeirra. Verður
hann fyrir valinu vegná þess,
að hann var faðir þess
manns, sem mun hafa búið al-
þýðu íslands kærara og alþýð-
legra lesefni en nokkur
maður annar. Þessi prestur var
sr. Árni Illugason. Hann hélt Hof
1796—1825.
Sr. Ámi var fæddur að Borg á
Mýrum árið 1754, sennilega á Þor-
láksmessu. Faðir hans var sá
brokkgengi, en hæfileikamikli
prestur s_r. Illugi Halldórsson,
bróðir Bjarna á Þingeyrum, sem
kallaður var þyrnibroddur Hún-
vetninga. Kona sr. Illuga og móðir
sr. Áma var Sigríður Jónsdóttir
Steinssonar biskups, sem kunnur
var fyrir sína miklu læknishæfi-
leika, en lítill lánsmaður. Sigriður
var sögð vanstillt f geði.
Foreldrar sr. Áma voru ör-
snauð. Fimm ára gamall fór hann
f fóstur til Bjarna frænda síns á
Þingeyrum og síðar til frænku
sinnar, Þorbjargar dóttur Bjarna,
er átti Jón varalögmann Ólafsson
síðast í Víðidalstungu. Þau létu
kenna honum undir skóla og kost-
uðu hann til náms. Ekki gekk
lærdómurinn nema í meðallagi.
Þó þótti hann góður í stærðfræði.
Sótti Jón lögmaður fast eftir
fullri ölmusu fyrir hann, en
fékk ekki. Taldi biskup gáfur
piltsins ekki réttlæta slíkt. Varð
Ámi stúdent frá Skálholtsskóla
1778, en ekki fékk hann brauð
fyrr en 10 árum sfðar, að hann
gekkst inn á að taka Grímsey og
var vígður þangað á uppstigning-
ardag 1787. í Grímsey þótti prest-
um vistin bæði ill og ömurleg og
entust fáir til að vera þar lengi.
En Ámi átti ekki frá miklu að
hverfa, því hann bjó við mikla
fátækt á Höfðahólum og síðan
Harrastöðum á Skagaströnd. Hins
vegar gaf biskup, sr. Ámi Þórar-
insson, nafna sínum þetta fyrir-
heit:
„Vissir kunnið þér vera um, að
ég fyrir minn part skal gjarna
hjálpa til að þér fáið eitt betra
kall eftir nokkra ára vel forréttuð
embættiseyrindi f Grímsey."
Vígslubróðir sr. Áma var
jafnaldri hans, Pétur Pétursson,
faðir Péturs biskups, sem vígðist
til Miklabæjar. Yfirheyrði biskup
báða kandidatana, en sakir las-
Ieika gat hann ekki vígt þá sjálfur
og fól það Þcrkeli stiftprófasti
Olafssyni. Ölíkur varð æviferill
þeirra vígslubræðranna í efna-
legu tilliti. Sr. Pétur varð einn
mesti auðmaður á Norðurlandi,
en sr. Ámi barðist við sára fátækt
alla sína ævi. —
Nokkru áður en sr. Ámi vígðist
hafði hann kvænzt sinni fyrstu
konu, Guðrúnu Grímsdóttur. Þau
áttu nokkur börn m.a. 2 dætur,
sem giftust í Eyjafirði. Eftir því,
sem á leið veru sr. Áma í Gríms-
ey, kreppti mjög að honum og
fólki hans. Verst var mjólkurleys-
ið, því að engin kýr var í eynni.
Undir lokin taldi hann kringum-
stæður sínar óþolandi, konan
fylgdi varla fötum, hún væri tæp-
ast nokkra dagstund ósjúk, önnur
dóttir hans orðin „vatnsveik" o.s.
frv.
Haustið 1791 ritar hann biskupi
og segist næsta vor muni verða að
hrekjast húsvilltur til fastalands-
ins eftir 5 ára þjónustu og feta
þannig í spor fyrirrennara sinna.
Til þess kom þó ekki. Nokkur ár
þraukaði hann þar enn, síkvart-
andi við prófast og biskup og
sótti oft um brauð, sem losnuðu á
Norðurlandi.
Loks var þolinmæði hans þrotin
gagnvart biskupi og þá skrifar
hann stiftamtmanni, Ölafi Steph-
ensen, og ber sig upp við hann —
en ekki bar það árangur. Loks tók
þessi langþreytti Grímseyjar-
klerkur það ráð, vorið 1795, að
segja brauðinu lausu, án þess að
fá annað embætti, og flytjast i
land. — Raunar komst hann I
,, J. /. -/Jts. Æ 7, . j/~A-
ó Á .T.. ý/ * ‘ ■' “ ?, /
* y' " ' r -7 ' '
;»-r •“*//(!?//* ^
tjfolJ U >' */?>■•*•/
,'9 /

* 4 v L ^ Y C v r. A- sfS*
l ,f4i* ?l . .■^4 ^be.x.4- '**.»4 /^,
l'f* »''-■“■ ***»*■
iírn. 3
^ r/,-j2S
*■*>&/* 's
fyrsta áfanga ekki lengra en til
Flateyjar, þar sem hann dvaldi
eitt ár. Þar missti hann konu sína
því að mad. Guðrún dó. 4. marz
1796. Það sama ár fékk sr. Árni
veitingu fyrir Hofi og hélt það
brauð til dauðadags. Hann kvænt-
ist öðru sinni 25. apríl 1797 Sess-
elju Þórðardóttur frá Stóru-Borg.
Af börnum þeirra komust upp sr.
Þórður á Mosfelli, faðir sr. Jóns á
Auðkúlu, og Ingibjörg kona Guð-
mundar Ólafssonar hreppstjóra á
Vindhæli. Þau voru foreldrar sr.
Davíðs á Hofi í Hörgárdal.
fótum á Auðkúlu og sitja þann
stað með dugnaði og sóma.
Svo fór líka, að sr. Árni fékk
ekki Auðkúlu. Hún var veitt að-
stoðarpresti sr. Asmundar, sr.
Jóni Jónssyni. Þegar það var um
garð gengið skrifar biskup pró-
fasti, sr. Jónasi á Höskuldsstöð-
um: „Ekki sýndist mér það hent-
ugt brauð, eftir því, sem þér lýsið
því, handa sr. Á. okkar, jafnvel
þótt ég sé enn 1 þeirri meiningu,
að hann sem fyrst ætti að komast
frá Hofi til annars brauðs, sem
Iengra erfrá kaupstað."
Sesselja andaðist eftir tæplega
tveggja áratuga sambúð þeirra
hjóna, og þann 17. júní 1817
kvæntist sr. Ámi í þriðja sinn, er
hann gekk að eiga Steinunni
Ólafsdóttur hreppstjóra Guð-
mundssonar á Harrastöðum á
Skagaströnd. A þeim hjónum var
35 ára aldursmunur, hún var
fædd 1789, en sr. Ámi 1754. Synir
þeirra voru Jón þjóðsagnasafnari
og Ölafur. Hann dó ungur. Stein-
unn var síðar alllengi ráðskona
hjá Magnúsi Pálssyni á Syðri-Ey.
Þau fluttust að Auðkúlu og þar
andaðist Steinunn hjá sr. Jóm
Þórðarsyni 30. maí 1864.
Eins og fyrr er sagt, er Hof ekki
tekjuhátt brauð. I prestsskapartið
sr. Arna voru 15 prestaköll í
Húnavatnsþingi og var Hof það
11. í röðinni, hvað tekjur snerti.
Tekjur Hofsprests voru því lágar
samanborið við flesta embættis-
bræður hans í prófastsdæminu.
Ekki bætti það úr skák, að sr.
Ami var „litill fjárhagsmaður", '
eins og Sighvatur Borgfirðingur
orðar það í Prestaævum sínum
„enda var jafnan nokkur þröng í
búi hans.“ Því mun með öðru hafa I
valdið, hve veikur sr. Árni var
fyrir áhrifum Bakkusar. Og ekki
skorti vínföngin í Höfðakaupstað
þótt ekla væri á nauðsynjavörum.
Þegar Auðkúla losnaði við frá-
fall sr. Ásmundar Pálssonar árið
1803 var sr. Árni meðal umsækj-
enda um það notalega, tekju-
drjúga kall. I dómi sínum um
umsækjendur segir biskup, að sr.
Ami hafi „gode Naturgaver, fore-
staaer sit Embede som Præst
upaaklagelig og hans övrige mor-
alske Opförelse er offentlig upaa-
talt“. Hins vegar telur hann, að
erfitt muni honum veitast að
kljúfa þann kostnað, sem leiði af
brauðaskiptunum, koma fyrir sig
—O—
Sr. Árni taldi, að ekki hefði
aðkoman verið góð að Hofi. Segist
hann lengi hafa mátt gjalda þess,
að hann „lét ei strax taka út aftur
þann í botn og grunn rúíneraða
stað og kirkju“, sem hann tók við
aðeins með smávægilegu álagi.
Samt hlaut hann að ráðast f
kirkjubyggingu „af nýjum viði að
mestu í þessari þrengstu viðar-
tíð“. Segist hann vera kominn í
40—50 rd. skuld, ef ei meir, og er
þó ærið eftir.
„En mér þykir það forkunnar
hart, veit og það er ei konungs
vilji, að ég, sem hef það örðugasta
brauð, ef ekki í öllu Norðurlandi,
þá samt í þessari sýslu, skuli láta
það, sem hans náð hefur tillagt
mér til embættislegra þarfa heila
tíð skuli ganga til uppbyggingar
Hofskirkju og ég svo þjóna fyrir
ekki neitt mína Iffstíð framar öll-
um öðrum."
En það varfleira heldur en erf-
iður fjárhagur, sem mæddi Hofs-
klerkinn í starfi hans. Samkomu-
lagið við söfnuðinn var ekki gott.
Mátti hann sjálfum sér um
kenna. Máski hefur ógætni hans í
orðum undir áhrifum Bakkusar
valdið.
Þetta kemur ljóst fram f eftir-
farandi kafla úr bréfi frá prófasti
til biskups 31. ágúst 1802:
„Þess hlýt ég í undirgefni og
bezta trausti til yðar háeðla Patro-
cinii að geta, að prest. sr. Árni
Illugason þrengir til annars lifi-
brauðs þvf ekki einasta horfir til
vandræða með hans húshald og
formegan eins og margra annara i
nærverandi hallæristíð sérdeilis á
þessum útkjálka, heldur og einn-
ig mun hann vanta efni til að
uppbyggja snart fallferðuga
kirkju.