Lesbók Morgunblaðsins - 12.10.1975, Síða 4

Brekkuhús
á Stóra-
Vatnsskarði
bakka.Þar fæddi hún meybarn í
júnímánuði 1845 og gekkst Bjarni
yngri við því. Hljóp sfðan í harða
kekki að nýju út af þessari konu,
og áttust þeir illt við Bergsteð og
Gfsli. Einnig köntuðust þeir á í
kveðskap. Sá varð endir málsins,
að ekkjan Jóhanna vék norður í
Eyjafjörð og giftist þar „gömlum
manni“. „Öll börn hennar fóru af
Seyluhreppi," ritar Gísli og sætt-
ust þeir Bergsteð „að sléttu". -
Jóhanna Jósefsdóttir hafði
farið að Víðimýri eftir að hún
varð léttari í húsum Gísla hins
fróða og var þá komin á næsta bæ
við barnsföður sinn, en Bjarna
bóndasyni leizt ekki á að ganga
með henni og kvæntist 1846 konu
á sfnu reki, Rannveigu Bjarna-
dóttur frá Sjávarborg. Hún var af
Hrólfsætt sterka í föðurkyn, en
móðir hennar var bróðurdóttir
Sveins læknis Pálssonar. Bjarni
og Rannveig áttu fyrst heima í
Brekku og eignuðust þar tvo syni.
Bjarni Sveinsson f Brekku lézt
árið 1848 „og var dánarbú hans
heldur óauðugt," ritar Gísli
Konráðsson. Fýsti nú Bjarna son
hans að fá jörðina til ábúðar, en
Einar umboðsmaður á Reynistað,
eigandi hennar, léði ekki máls á
því. Kom enn til kasta Gísla
hreppstjóra, því Bjarni sótti hann
að ráðum og sagði að sveit lægi
fyrir börnum sínum, fengi hann
ekki jarðnæði. „Ráðgaðist hrepp-
stjóri um það við bændur, og
vildu þeir allir að Bjarni fengi
jarðnæði. .. Ritaði Gísli nú seðil
Einari og sendi Bjarna sjálfan
með og bað hann byggja Bjarna
hinum yngra Brekku, þó ei nema
1 ár, meðan menn gætu séð,
hvernig honum farnaðist
búskapur, og bauð veð sitt og
beztu bænda í Seyluhreppi fyrir
ábúð og landskyldum öllum.“
Ekki hreif þetta og byggði Einar
Brekku manni þeim sem setið
hafði klausturjörðina Ipishól,
„atorkumanni ómagalausum“, en
Ipishól í staðinn utansveitar-
manni. „Hafði og Einar það oft
gert,“ segir Gísli, „aó skipta um
landseta á eigin jörðum sínum og
umboðsjörðum og lét jafnan þá
betri á sínar eigin.“
Með þessum tildrögum var
Bjarni Bjarnason „klambraður
frá jörðinni" eins og Árni sonur
hans nefndi það. Lá mörgum
þungt í skapi hve Einari umboðs-
manni þótti ábataþefurinn sætur
allar stundir og fékk hann á sig
kuldalegar vísur, en aðrar
kveðnar af góðlátlegri stríðni, svo
sem þessa eftir Sigvalda skálda:
Einar ríður út um torg
oft að finna landsetana,
en Sölvi minn á Sjávarborg
semur alla reikningana.
Þegar út tók um það, að Bjarni
og fólk hans staðfestist f Brekku
leitaði Gísli hreppstjóri til Hall-
dórs Jónssonar prófasts f Glaum-
bæ og fékk af honum kirkjukotið
Elivoga á Langholti til ábúðar
Bjarna, þó „með nauðung", þvf
Einar umboðsmaður „hafði og
beðið prófast að leyfa sér bygg-
ingu á því“. Þar bjó-nú Bjarni við
hokur þrjú árin næstu, 1849—52,
fluttist þá að Ríp í Hegranesi og
var úr bændatölu. Æ sfðan lifði
hann í húsmennsku eða vinnu-
mennsku hér og þar. Hann smíð-
aði sér vefstól að sögn Árna sonar
hans „og óf fyrir Skagfirðinga ...
hélt sér uppi á því og ýmsu öðru“.
Bjarni varð ekkill árið 1859,
tæplega þrjátfu og þriggja ára að
aldri. Af börnum hans og Rann-
veigar Bjarnadóttur má njfna
Stefán, sem gerðist bóndi á Hall-
dórsstöðum á Hangholti. Dóttir
Stefáns var Guðrún, móðir Stef-
áns Islandi óperusöngvara.
Þótt Brekku-Bjarni væri snauð-
ur maður og margt gengi honum
öndvert, féll hann ekki í andlega
vesöld. „Hann hafði óviðjafnan-
lega söngrödd," segir Árni
Bjarnason, „var gleðimaður góður
og oft fenginn til að sjá um
skemmtanir, þegar veizlur voru
haldnar í sveitinni. “Það er einnig
mál manna að hann léki prýðisvel
á langspil, og glettin staka er
eignuð Bjarna, ort í sáru munn-
tóbaksleysi, kannski einhverju
sinni þegar hann sló vefinn. Upp-
hafið kynni að hafa brenglazt í
meðförum, að fyrir heiminn eigi
að vera himininn. Bjarni kvað:
A heiminn skyldi ég höggva rauf
og henda þér upp á stallinn,
ef þú tækir tóbakslauf
og træðir upp í kallinn.
Leiðir Brekku-Bjarna og Rann-
veigar Sigurðardóttur virðast
'fyrst hafa legið saman á Daufá í
Lýtingsstaðahreppi. Þangað réðst
hún ógift til vistar vestan úr
Húnavatnssýslu árið 1869, til syst-
ur sinnar og mágs sem bjuggu
þar. Arið eftir varð Bjarni hús-
maður á Daufá — „lifir á vinnu
sinni“skráir prestur. Hann hafði
komið frá Laugarbrekku, kotrassi
eim sem áður getur. Þar settist
'ann fyrir að nýju 1872 og fluttist
Rannveig til hans þangað úr
vinnumennsku á Kirkjuhóli ná-
laegt Viðimýri.
Rannveig Sigurðardóttir var fá-
um árum yngri en Brekku-Bjarni,
fædd 1832 i Rugludal i Austur-
Húnavatnssýslu. Foreldrar henn-
ar, Sigurður Benediktsson og Sól-
veig Árnadóttir, færðu bú sitt ári
síðar til Skagafjarðar, að Þor-
steinsstöðum í Tungusveit. Þar
missti Rannveig móður sína árið
1835 og var þá send tökubarn
vestur að Botnastöðum í Svartár-
dal, en systkin hennar þrjú
urðu um kyrrt heima. Hún
ólst upp á Botnastöðum,
fermdist frá hjónunum þar og
vann þeim síðan allt til ársins
1854, að hún réðst burt i vistir.
Hún var prúð í umgengni og
sæmilega frædd. Árni sonur
©
Skagfirzk nóttúrufegurð: Akrafjall og Sólheimafjall I baksýn, en yfir álftirnar ber Akratorfuna. Hér voru heimkynni
Hjálmars lengur en á nokkrum öðrum stað.
hennar, sem mundi hana frá síð-
ustu árunum sem hún lifði
(Rannveig dó hálffimmtug) lýsir
henni svo: „Hún var heldur há
kona, en lotin. Andlitsfallið var
gamallegt og bar vott um, að hún
var útþrælkuð af vinnu.“
Bjarni og Rannveig höfðu risið
á legg hvort sinu megin Stóra-
Vatnsskarðs, hún I hlíðarrótum
vestan megin, hann að austan-
verðu. Svo er það dag nokkurn, að
öllum líkindum þjóðhátfðarárið
mikla 1874, að þau gera sér ból í
auðum fjárhúsum á skarðinu
sjálfu. Þau binda fátækleg bú-
gögn sín upp á dróg ásamt með
einum vefstól og silast úr Laugar-
brekkuhlaði. Falinn eld flytja þau
með sér þaðan í trogi. Og þar sem
ekki eru traustar heimildir fyrir
því að aðrir byggju í Brekkuhús-
um á undan þeim, hefur það sjálf-
sagt komið í hlut Bjarna, áður en
þau Rannveig tóku sig upp i
Laugarbrekku, að draga grjót
saman og gera þeim hlóðir í hús-
unum, einnig að búa þar í haginn
fyrir þau að öðru leyti.
Á beitarhúsahólnum leysa þau
dót sitt úr böndum og bera það
inn hálfdimma kró. Síðan kvöldar
fyrsta daginn og sól er af lofti.
Þau ganga til náða í beitarhúsun-
um hálfgildings útilegufólk í
mannabyggð, Bjarni á æskuslóð
um og stutt er þangað vestur sem
Rannveig sleit skónum sínum
ung.
tJtilegufólk — það orð er ekki
gripið upp í bráðræði, því með
búferlum sínum i Brekkuhús er
rétt eins og þau Bjarni og Rann-
veig flytjist út fyrir gripmál hvers
kyns opinberra bóka, út fyrir
mannlegt félag. Hjá þeim er
aldrei húsvitjað, svo sem fyrr var
sagt, og yfirvöld Seyluhrepps
setja nafn Bjarna hvorki í töflur
um búlausa menn sem tíunda né
búleysingja sem eigi tíunda, og á
þurfamannaskrá finnst hann
ekki. Árið 1873, I Laugarbrekku,
var honum aftur á móti veitt
„matbjörg af hreppshálfu“. Eng-
in leið er því, fyrst vant er jafnt
opinberra heimilda sem annarra,
að rita hér neitt um bjargarráð
þessa beitarhúsafólks. Ef til vill
hafa fáeinar kindur jarmað í kof-
unum á vetrum og Bjarni kutað á
sumrin mýrarþýfið kringum hús-
in til þess að fá tuggu handa
þeim, en hitt er fullt eins líklegt
að þau hafi lifað þurrabúðarlífi
og Bjarni setið í vefstólnum löng-
um stundum. Svo er einnig að sjá,
að þau hafi ekki hírzt í beitarhús-
unum samfellt, heldur ráðið sig
öðru veifinu á bæi til verka.
Þannig skýtur upp í kirkjubók á
útmánuðum 1877 Bjarna Bjarna-
syni, húsmanni á Litlu-Seylu, og
er hann vottur að því að barn var
borið til helgrar skírnar. Þar er
trúlegast kominn Brekku-Bjarni,
þótt manntöl þegi um bústaða-
skipti hans.
Árið 1879, við fæðingu Árna
Bjarnasonar, var riðinn enda-
hnútur á veru foreldra hans í
Brekkuhúsum, þar var ekki stað-
ur hvítvoðungi. örbirgðin heggur
á bönd þessarar litlu fjölskyldu.
Bjarni flyzt með félaga sinn vef-
stólinn niður að Kirkjuhóli, en
mæðginin I Víðimýrarsel. Enn
breikkaði . víkin millum þeirra,
því Bjarna bar fram í Mælifells-
prestakall. Hann dó 1882, þá mað-
ur Iiðlega hálfsextugur, en Rann-
veig Sigurðardóttir fór vinnukona
með son þeirra árið 1880 vestur
að Tindum í Svínavatnshreppi.
Sjö árum þaðan í frá var líkkista
hennar ausin mold í Svínavatns-
garði.
V.
Hjálmar Jónsson fluttist úr
Blönduhlíð alfarinn vorið 1873.
Síðustu tvö árin austan Vatna átti
hann hæli í Grundargerði, kot-
ræksni, og hét svo að Guðrún dótt-
ir hans stæði þar fyrir búi. Hún
var yngst af börnum Hjálmars og
Guðnýjar, fædd 1839, og annaðist
uppkomin um heimili föður síns á
Minni-ökrum. Þar bjó Hjálmar
1843—71. Guðrún giftist aldrei,
en eignaðist fimm lausaleiksbörn.
Fjögur þeirra fæddust áður en
hún fór í Grundargerði, en ekki
voru á lffi nema tveir synir þegar
hún fluttist burt úr kotinu, og dó
annar þeirra sex árum síðar.
Það var almannamál að Guðrún
hefði reynzt föður sínum dygg og
ræktarsöm dóttir. Henni hlýtur
þvi að hafa þótt miður, að nú urðu
þau feðgin að halda i sinn staðinn
hvort. Hún réð sig að Syðra-
Vallholti I Hólmi, en faðir hennar
fékk húsaskjól á Starrastöðum I
Lýtingsstaðahreppi, næsta bæ
fyrir framan Mælifell. Hér var þó
sú mikla bót i máli, að á Starra-
stöðum naut Hjálmar umsjár góðr
ar fjölskyldu. 1 æviágripi skálds-
ins eftir Finn Sigmundsson segir
svo:
„Á Starrastöðum bjuggu roskin
hjón, Björn Björnsson* og Hall-
dóra Jónsdóttir. Voru þau vin-
veitt Hjálmari og heimilisfólkið
allt samhent um að hlynna að
honum eftir föngum. Leið honum
miklu betur þarna en í Grundar-
gerði, enda naut hann nú styrks
af hreppsfé, og margir urðu til
þess að færa honum gjafir. Heils-
an virðist hafa verið sæmileg, svo
að hann gat brugðið sér bæjar-
leið, og jafnvel ferðazt alla leið
norður á æskustöðvar sinar. Get-
ur Björn Jónsson ritstjóri þess í
dagbók sinni 13. ágúst 1873, að þá
hafi Hjálmar verið gestkomandi á
Akureyri, en hann er þá 77 ára að
aldri.
Starrastaðir eru skammt frá
Mælifelli, en þar sat um þessar
mundir síra Jón Sveinsson, lækn-
is Pálssonar. Var Hjálmar jafnan
velkominn gestur að Mælifelli og
í mikilli vináttu við presthjónin
og börn þeirra. Einkum var Stein-
unn dóttir þeirra Hjálmari nær-
gætin og hjálpsöm. Hafði hann
miklar mætur á Steinunni og orti
til hennar vísur og kvæði.“
Samkvæmt húsvitjunarbók séra
Jóns á Mælifelli er Hjálmar árið
1873 „ekkill í húsmennsku" á
Starrastöðum og sagt hann hegði
sér „vel“, en árið eftir „á sveit, í
dvöl“. Aldur hans er rammvitlaus
i bæði skiptin, því 1873 hefur
Hjálmar sagzt vera 86 ára, og eftir
því er hann skráður 87 ára næst
(Jón prestur húsvitjar bæði árin í
desembermánuði). Að réttu lagi
var Hjálmar 77 og 78 ára.
Það sést víðar en í kirkjubókum
að Hjálmar fer mjög skakkt með
aldur sinn, t.d. kveðst hann í
vísnaflokki (Öþolinmæði) sem til
er í eiginhandarriti frá 1873 vera
hálfníræður. Það var ekki óal-
gengt í fyrri daga að fólk ruglað-
ist í aldri sinum, svo jafnvel gat
oltið á nokkrum árum of eða van,
en hér er þó skekkjan með allra
mesta móti, hart nær fullur ára-
tugur. Erfitt er að trúa þvi að
slfkur maður sem Hjálmar hafi
ekki vitað betur, þótt hann kunni
sem margir að hafa velkzt í ein-
hverjum vafa um aldur sinn. 1
dómsmálabók 1839, þar sem
* Björn á Starrastöðum var afa-
bróðir Andrésar skálds Björns-
sonar. (H.P.).