Lesbók Morgunblaðsins - 15.02.1976, Blaðsíða 15

Minn herra á
aungvan vin
Framhald af bls. 13
„Item meðþvf álfta verður að
Arnas Arnæus hafi verið causa
prima f afbrýðisemi ektamanns-
ins, sem og f dðmsofsóknum á
hcndur honum, virðist sann-
gjarnt að nefndur Arnas Arnæus
greiði Magnúsi Sívertsen f máls-
kostnað, svo og fyrir spott og
ómak, jafnháa fjárhæð jure
talionis og fyrri dómarar dæmdu
honum af fó Magnússis. Og þar-
sem Arnas Arnæus hefur með
sfnu ókristilegu framferði f þessu
máli öllu, rángsleitni og offorsi,
valdið freklegum hneykslum og
ásteytingum hjá almúganum á Is-
landi, niðurþrýstandi virðingu
þess kónglega umboðs þará
eynni, þá skal þessari tfttnefndu
persónu forboðin útsigling til ts-
lands, svo og landsvist á sömu ey,
um óákveðinn tfma utan til komi
sérstakt leyfi vorrar allramild-
ustu kónglegrar náðar og tignar.“
(Eldur, bls. 32—33.).
Jón Marteinsson íslandsklukk-
unar á sér a.m.k. tvær fyrirmynd-
ir. önnur er Jón Torfason, sýslu-
manns í Flatey Jónssonar. Jón
lærði i heimaskóla og var skráður
i stúdentatölu i háskólanum í
Khöfn 1961. Hann andaðist i
Khöfn 1712. (ísl. æviskrár.) 1
Embedsskrivelser er eftirfarandi
lýsing á Jóni Torfasyni eftir Árna
Magnússon prófessor. „Det
samme aar 1706 persvaderede
mine u-venner i Island Magnus
Sigurdssen at reyse her hid til
Danmark til at fortolke hans sag.
Her skaffede mine misundere
ham en ved nafn Jón Thorvessen,
en indföd Iislænder, som hafde
været studiosus, der effter ved
tyghuuset, hvor fra hand ble
casseret formedelst liderlighed,
siden blef hand mousqvetaire
under Capitain (nu Major)
Thiliak, derfra löste ham med
penge en iislandsk kiöbmand.
1706 skulde hand have været sat i
stockhuuset for noget tyverie, og
löste jeg ham da derfra med
penge, som Hr. Estats-Raad
Römmer uden tvifl er omvidende;
1707 om foraaret skal hand have
sidt i arrest for en bonde, hand
hafde bedraget nogen penge fra.
Forleden aar 1708 gaf hand sig
atter under militien af frygt for
at komme i fortræd for en sölf-
'kaarde og sölf-snuustobacks dose,
som hand formeentes at have
fravendt Thormod Thorntodsen
(o; Torfason) frá Norge, som den
gang var her í byen. Siden
desserterede hand, saa at hans
officerer nú icke veed, hvor hand
er. Nú gaar hans kone og börn her
i byen og tjgger.
Denne Jon Thorvessen skaff-
ede mina u-venner her I byen
Magnus Sigurdssen til en hielper-
mand.“
(Embedsskrivelser, bls. 315 -—
316. Úr: Arne Magnusson,
FremstiIIing af sagen mod
Magnus Sigurdsson.).
Einnig skal bent á, að i annál
Páls Vídalins í Annálar
1400—1800, I. bindi, bls. 711 —
714, er sagt frá málarekstri og
háttum Jóns Torfasonar á Islandi
sumarið 1707.
1 hinum tilfærðu orðum Árna
Magnússonar kemur fram, að
hann átti óvini á Islandi og i
Khöfn. Þessir óvinir Arna voru
framar öðrum „Islandskaup-
menn“. Eftirfarandi setningar úr
þessum kafla bókar Laxness, eru
þvi liklega i tengslum við þau orð
Árna. „Ég held þvímiður ég sé
ekki neinstaðar innundir leingur
Jón minn, sagði Arnas Arnæus;
ekki heldur hjá dómstólunum.
Jón Marteinsson hefur aistaðar
betur. Nú hefur hann einnig
sigrað i þvi máli sem hann flutti
gegn mér fyrir Islandskaupmenn
útaf Bræðratúngunni." (Eldur,
bls.37.). Og „Peníngar Islands-
kaupmanna duga vel, sagði Arnas
Arnæus." (Eldur, bls.38.).
1 hinum tilfærðu orðum Árna
Magnússonar kemur einnig fram,
að. Arni leysti Jón Torfason frá
Stokkhúsinu. Að því gætu lotið
þessi orð i kaflanum, sem Halldör
Laxness lætur Jón Grindvicensis
segja:
„Það undrar sosum aungvan að
hann skuli hafa selt sig Islands-
kaupmönnum til að sækja rángt
mál gegn sínum margföldum vel-
gerara..." (Eldur, bls. 38.).
Hin fyrirmyndin að Jóni
Marteinssyni íslandsklukkunnar
er Jón Marteinsson (1711 —
1771) Jónssonar i Hildisey. Jón
varð stúdent frá Hólum 1732, ,og
var skráður í stúdentatölu i
háskólanum í Khöfn sama ár.
Fékk uppreisn 1734 fyrir barn-
eign með Helgu Steinsdóttur,
biskups Jónssonar. (Sjá Islands-
klukkuna bls. 223.). Jón var
skrifari hjá Hans Gram prófessor
og óreglulegur styrkþegi Árna-
safns 1742 — 1744. Hann átti yfir-
leitt við þröngan hag að búa og
var misvel kynntur. Hann dó í
Kaupmannahöfn „af Kulde og
Trang“. (Isl. æviskrár o.fl.).
I bréfi, sem Jón Ölafsson frá
Grunnavik (1705 — 1779) (fyrir-
mynd Halldórs Laxness að Jóni
Grindvicensis) skrifaði Jóni Þor-
kelssyni skólameistara 11. des.
1758, segir m.a: „Nú skömmu
áður en (sc. 28. Nov.) þessi kvöð
Möllmanns kom mér til handa,
hafði svo illa til borizt, að sá
famosus þræll og rétti spitzbube
und galgenvogel Jón Marteinsson
hafði með lymsku lokkað mig til
að sýna sér Historiam mína
literaríam....“ (Æfisaga Jóns
Þorkelssonar II., Reykjavík 1910,
bls. 152). í þessum kafla Eldur í
Kaupinhafn kallar Jón
Grindvicensis lika Jón Marteins-
son „spitsbub og galgenvogel".
(Eldur, bls. 36). Tengsl eru
einnig milli þessarar tilvitnunar i
bréf Jóns Ölafssonar og Islands-
klukkunnar. (tslandsklukkan,
bls.200 og 207).
Að lokum skal bent á tengsl
milli þessa kafla Eldur í Kaupin-
hafn og ævisögu Arna Magnús-
sonar eftir Finn Jónsson prófess-
or.
„Aftan við Gunnlaugssögu
1775, s. 278 — 79, er dálitil grein
„dissertatiuncula" — ein siða
prentuð — um nafnið „gauskt
ntál“ sem nafn á hinu norræna
fornmáli (íslensku). Frumritið
hafði langebek átt; uppskrift
Jóns Ól. i 436, 4°. Sviar brúkuðu
mest þetta nafn á forntúngunni.
Arni neitar því, að þetta sje rjett-
nefni og hyggur, að það sje
(sviinn) Reenhjelm, sem hefur
Framhald á bls. 16
.©
Bærinn á Tyrfingsstöðum, séður framan frá.
Fjárhús, aö mestu tallin og ðnýt, viö Aspargerði i Skagafirði.
sveitinni til þessara gömlu
húsa?“.
„Hún er sjálfsagt misjöfn og
erfitt að skipa þar öllum í einn
flokk. Þetta er oft viðkvæmt mál
á staðnum. Sumum finnst jafnvel
hálfgerð skömm að því að hafa
gamla húsið hangandi, og má
segja að það geti líka verið eðli-
legt, sérstaklega þegar nýja húsið
hefur verið byggt alveg ofan í það
gamla. En það má vel benda fólki
á önnur sjónarmið en þau, að
þessi hús séu úr sér gengin og til
einskis nýt.
Við urðum oft vör við það i
uppmælingarferðunum að gamla
fólkið á bæjunum hafði gaman af
að segja frá þessum yfirgefnu
húsum, — en nú var það unga
fólkið sem hafði tekið við og átti
líka að ráða. Afstaðan er þannig
oft tengd kynslóðaskiptum. Gamli
maðurinn kemur úr torfbænum
og sonur hans hefur byggt sér
nýtt hús. Þriðja kynslóðin er ef til
vill hlutlausari og því móttæki-
legri fyrir breyttu viðhorfi til
gamla bæjarins. Fjórða kynslóðin
hefur hins vegar ekki möguleika
á að kynnast þessum byggingum
nema nýtt viðhorf hafi komið til.
En frá þeim ættlið má vænta
árangurs af varðveizluhugmynd-
inni og vonandi finnur það fólk
þessum gömlu verðmætum nýtt
hlutverk í sínu þjóðfélagi.
Hins vegar virðist ýmislegt
benda til þess að fjórar kynsióðir
þurfi ékki til, heidur aðeins hálf-
an mannsaldur eða svo. Að
minnsta kosti ber áhugi fólks
fyrir sumarbústöðum úti um
sveitir landsins þess vitni. A
Suðurlandi einu hafa verið reist
um 2000 sumarhús á siðustu ár-
um. Þar er að meirihluta um að
ræða fólk, sem hefur flutzt í þétt-
býli en alist upp i sveit. Ef til vill
er það þarna komið í leit sinni að
„túninu heima.“
Sérkennileg hringlaga vegghleðsla úr grjóti og sniddu.
Að verða ö undan
jarðýtunni Framhald af bls.6