Lesbók Morgunblaðsins - 21.03.1976, Page 2

Dyrnar á Nesstofu á vestan. Ártalið 1 763 fyrir ofan.
Ég hefi hugsað nér að nota
tækifærið og biðja ykkur að
hverfa með mér stutta stund til
löngu liðins tfma, til þess tfma er
tslendingar voru bændaþjóð, og
við áttu orð fræðimannsins Bene-
dikts Gfslasonar frá Hofteigi, er
hann lýsir fslenska bóndanum:
„Kraftar þínir lágu í sporinu þar
sem þú hvarfst og gleymdist eftir
langan dag og hafðir hvergi af
þér dregið." — En harðsporinn
vfsaði veginn, og áfram var
haldið, þótt þjóðin lifði aðeins í
seilingarfjarlægð frá öllum þeim
hættum, sem óblfð náttúruöfl og
drcpsóttir buðu, og þeim varð að
mæta án allra þeirra öryggis-
þátta, sem við nútfmamenn telj-
um ómissandi. En forfeður okkar
buðu hættunum byrginn, þeir
vissu um hinar miklu fórnir:
barnadauða, drepsóttir, slysfarir
og aðra válega hluti, en hvert var
að leita? Þjóðin bjó við algjöra
einangrun, bláfátæk f veglausu
landi, með þarfasta þjóninn sem
einasta farartækið, ef frá var tal-
in bátskclin f vörinni. Þannig var
þetta langt fram eftir öldum.
Hver varð að reyna að bjarga sér.
En öðru hvoru kviknuðu vonar-
neistar. Einn þeirra lýsti þann 19.
júli 1760. Þann dag riður Bjarni
landlæknir Pálsson frá Þingvöll-
um heim til sín að Bessastöðum.
Hann hafði þá daginn áður
fengið birt embættisskilriki sín á
Alþingi, en veitingu fyrir
embætti sínu hafði hann fengið
þá um veturinn i Kaupmanna-
höfn.
Bjarni var fyrsti íslendingur-
inn, sem tekið hafði embættispróf
í læknisfræði, „Abraham ís-
lenskra lækna" eins og prófessor
Guðmundur Hannesson orðaði
það. — En áður en hann lauk
embættisprófi hafði hann lengi
fengist við lækningar hér á landi,
sérstaklega i rannsóknarferðum
sínum úm landið með Eggert
Ólafssyni, því að hann hafði frá
unga aldri verið hneigður fyrir að
líkna sjúkum.
Þar með var hinn sjálfsagði
réttur íslenskra karla og kvenna
sem líknað höfðu sjúkum hér um
aldir, úr gildi fallinn, en sú fylk-
ing var stór, allt frá ókrýndum
konungi þeirra, Hrafni Svein-
björnssyni.
En vandi fylgdi vegsemdinni.
Bjarni reið ekki einn frá Þingvöll-
um þennan dag heim til sín.
Magnús Gislason amtmaður hafði
beðið hann að taka með sér sjúkl-
ing, Eyjólf Jónsson úr Rangár-
vallasýslu. Eyjólfur Jónsson var
því fyrsti sjúklingurinn, sem fs-
lenskurn lækni var falinn til um-
sjár. Frá þeim tíma er því sam-
band þeirra, hins sjúka og læknfs-
ins, og hefur það aldrei rofnað i
þessi 215 ár, þótt á ýmsu hafi
gengið og leið oft verið torsótt.
nefndur til þess að lfkna hinum
sjúku.
Með minni
mönnum í vexti
Þessum norðlenska prestssyni
lýsir Guðmundur Hannesson pró-
fessor svo f minningargrein á 200
ára afmæli hans mcðal annars:
„Mikill hefur hann ekki verið
fyrir mann að sjá, því að sagt er
að hann hafi verið með minni
mönnum að vexti, holdgrannur,
nefið flatt framan til, ekki fríður,
en eygður vel.“ Trúmaður var
hann mikill og segir svo í ævisögu
hans, að siður hans hafi verið er
hann kom frá sjúkum að ganga
einn til kirkju. Læsti hann sig þar
inni, varpaði sér flötum og
þakkaði Guði sinum þegar vel
gekk, en barmaði sér ella, og
minnti Guð á, að hann hefði lofað
að styrkja góðan vilja og hjálpa
þræli sinum. „Slíkur maður hefur
ekki farið varhluta af læknis-
áhyggjum," bætir Guðmundur
Hannesson við.
Ofurmannlegt starf beið hans,
og hófst það fyrst fyrir alvöru er
hann hafði byggt upp í Nesi við
Seltjörn, og flutt þangað haustið
1763, en þá um sumarið hafði
hann gifst Rannveigu Skúla-
dóttur, landfógeta f Viðey, en hún
var þá 21 árs og lá á sæng að sínu
fyrsta barni, er þau giftu sig.
1 skipunarbréfi var honum
meðal annars falið að annast
læknakennslu og útskrifa a.m.k. 4
lækna, einn fyrir hvern lands-
fjórðung og þvi starfi auðnaðist
honum að ljúka, auk þess sem
hann kenndi 9 öðrum ungum
mönnum læknisfræði að ein-
hverju leyti, sem annaðhvort
hættu eða luku prófi utanlands og
15 ljósmæðrum. Hann hafði auk
þess hjá sér sjúklinga, fyrst á
Bessastöðum og svo ætíð þau 16
ár er hann starfaði i Nesi, allt til
dauðadags. Þar kom hann upp
sérstöku húsi fyrir hina sjúku,
raunverulega fyrsta visi að al-
mennu sjúkraskýli á íslandi.
Nesstofa (austurhlið)
Aðeins holds-
veikraspítalarnir
voru fyrir
Hvað hrærst hefur í huga
Bjarna landlæknis, er hann reið
frá Þingvöllum með hinn sjúka
mann, sem anrtmaður hafði falið
honum til lækningar, umönnunar
og vistunar er hvergi skráð. En
hann hefur hlotið að hugsa til
aðstöðunnar sem ekki gat verið
uppörvandi, hann þá ógiftur og
húsakynnin á gamla valdsmanns-
setrinu hin hrörlegustu og síst til
þess fallin að hýsa sjúka. En ekki
var úr háum söðli að detta. Fyrir
voru i landinu aðeins gömlu
holdsveikraspítalarnir, hinar
ömurlegustu vistarverur, skjól
nokkurra hinna verst settu af um-
komulausum holdsveikum, þeirra
sem ekki gátu flakkað, og þó
Bjami
aldrei nema litils hluta þeirra.
Þessar vistarverur hafa sennilega
ekki verið ólíkar því, sem skáldið
William Heinesen lýsir svo snilld-
arlega í skáldsögu sinni „Vonin
blið“. Með þessum stofnunum átti
Bjarni lika að hafa eftirlit, koma í
eina þeirra árlega.
Þannig hófst þá starf hins
fyrsta lærða læknis á Islandi,
mikils gáfu og lærdómsmanns, en
umfram allt öðlings og mann-
vinar. Hann var þá maður á besta
aldri, margfróður og með brenn-
andi áhuga á hvers konar viðreisn
landsins. Hann hlaut að vita af
kynnum sínum af landi og þjóð að
hverju hann gekk, svo langt sem
mannleg framsýni getur skyggnst
inn í óráðna framtíð. Og hlutu
ekki margra augu að mæna til
hans og vonir margra að vera
bundnar honum, sem einn hafði
þekkinguna og sem einn var út-
Pálsson
landlækn-