Lesbók Morgunblaðsins - 15.04.1976, Blaðsíða 9

Myndirnar, talið frá vinstri: Eitt
algengasta myndefni frumherj-
anna: Landið með óravíddum
fjalllendis og jökla. Hér er það
• Okið. Sjálfsmynd eftir Ásgrím,
‘ein af mörgum. Annað kært
Imyndefni: Þjóðtrú og sögur. Hér
|er það kveðjustund þeirra Gunn-
irs og Kolskeggs úr Njálu.
iLengst til hægri: Nýsköpunin
Isem varð í list Ásgríms á síðari
fhluta ævi hans, ný átök, ferskir
litir. Myndin er frá Húsafelli.
sem vegna óvenjulegrar skyggni sinnar og listrænnar
þjálfunar megnaði að tjá það, sem við auganu blasti, á
alnýjan hátt fyrir þeim, sem skyggndist undir hönd
hans.
Það fór eins fyrir mér í þetta sinn og á Kjarvals-
sýningunni, að ein myndin greip mig fastari tökum en
hinar. Það var haustmynd frá Þingvöllum, máluð
1947. Eftirprentun hennar getur að líta á 91. blaðsíðu í
seinni málverkabók Ásgríms, frá 1962, en áhrifin
lýstu sér svona:
„Vatnslitamyndin „Gjá á Þingvöllum“, nr. 27,
verkaði þannig á mig, að mér komu í h'ug þessar
ljóðlinur Jakobs Smára:
„Nú heyri ég minnar þjóðar þúsund ár,
sem þyt í laufi á sumarkvöldi hljóðu".
Vatnið er svo spegilslétt og tært og haustrautt lyngið
unaðslega fagurt".
Því fór fjarri, að Kjarvalssýningin frá því um haust-
ið skyggði á fögnuð minn yfir Ásgrímssýningunni,
enda held ég, að sú síðarnefnda hafi átt að mér enn
greiðari aðgang. Þvert á móti buðu kynnin við verk
þessara tveggja meistara upp á skemmtilegan saman-
burð, sem leiddi kannski fremur öllu í ljós, hve ólíkir
þeir voru, þó að báðir mættu heita elskhugar lands og
þjóðar, málaralistin væri köllun þeirra og aldursmun-
urinn ekki nema níu ár. Mér fannst Kjarval seintekn-
ari, samsettari og duttlungafyllri. Hann var galdra-
maður, sem var alltaf að leika sér við mann og ekki
allur, þar sem hann var séður. En frammi fyrir
verkum Ásgríms kom ekkert til greina nema skilyrðis-
laus uppgjöf án nokkurrar baráttu. I myndum hans
stigu land, menn og dýr fram ásamt margbrotinni
kynjaveröld þjóðsagnanna, umvafin sérstöku ljósi og
lit, svo að áhrifunum verður helzt likt við að sjá
þrívíddarmynd í fyrsta sinn. Það var eins og yfir þeim
hvíldi dularblær helgimynda, sem kallar á heilar og
ósundraðar tilfinningar.
Oddvitar byggðastefnu og forvígismenn fagurra
lista hafa stundum við orð, að dreifa þurfi listinni um
landið. Til þess hafa líka verið gerðar virðingar-
verðar tilraunir, og sízt sæti á mér að hafa á móti því
vegna þeirrar reynslu, sem ég hef verið að lýsa. En af
henni má ráða, að fáum komi það betur en unglingum
á mótunarskeiði, ef unnt er að laða þá til eftirtektar.
Ekkert hefur átt meiri þátt í því að vekja áhuga
minn á myndlist og skilning á gildi hennar en
sýningarnar á verkum Kjarvals og Asgríms á Akur-
eyri forðum. Það væru þá helzt myndir Edvards
Munchs, sem ég skoðaði í Munch-safninu i Osló fyrir
tveimur árum.
Myndirnar, sem ég sá á þessum tveimur sýningum,
dýpkuðu skynjun mina og stækkuðu áhugasvið mitt,
og þær læddu inn hjá mér þeirri hugmynd.að fegurð-
arleitin væri eftirsóknarvert takmark, réttur hvers
einstaklings og þroskaskilyrði í senn. Fegurð þessarar
nýju opinberunar rann með eðlilegum hætti saman
við hið sæla draumlíf æskuáranna, og af mörgum
ástæðum þykir mér gott til þess að vita, að hún skuli í
endurminningunni vera tengd nöfnum svo ágætra
listamanna sem Ásgríms Jónssonar og Jóhannesar
Kjarvals.
II.
Það er nokkuð lífseigur misskilningur, að ekki hafi
verið til nein íslenzk myndlist, svo að orð sé á gerandi,
fyrr en um síðustu aldamót. Á þessu eru sjálfsagt
ýmsar skýringar, og kann ein að vera sú, hve verk-
menningu, hannyrðum og ýmsum menningarminjum,
sem nátengdar voru lífi og daglegri önn fólksins i
landinu, var lengi lítill gaumur gefinn, af því að þetta
þóttu sjálfsagðir hlutir. Á síðustu áratugum hefur
orðið á þessu mikil og heillavænleg breyting; smám
saman leiðréttist þessi misskilningur, og myndin
skýrist. Það eigum við ekki sízt að þakka nokkrum
ágætustu fræðimönnum okkar og listfræðingum, og
nægir að minna á Kristján Eldjárn, Björn Th. Björns-
son, Selmu Jónsdóttur og Hörð Ágústsson. Nú er að
verða lýðum ljóst, að alls konar myndlistir í víðasta
skilningi voru lengi miklu fyrirferðarmeiri og merki-
legri menningararfur en við höfum haldið í glýju
tuttugustu aldar. En fullgild myndlist í nútíma-
skilningi, sem borin er uppi af lærðum listamönnum,
sem helga sig starfi sínu og gera það að sjálfsögðum og
óhjákvæmilegum þætti í sókn Islendinga til betri
kjara og fegurra mannlífs, er engu að síður aldamóta-
fyrirbæri. Þegar það ber á góma, verður ekki lengi hjá
því komizt að nefna nafn Ásgrims Jónssonar.
Það er fjarri mér, enda fráleit ósanngirni, að gera
lítið úr þeirn torfærum, sem hann varó að yfirstíga,
einn og óstuddur framan af, á leiðinni til listnáms og
þroska. Saga hans er vissulega eitt ævintýrið um
karlssoninn úr koti, og þegar til þess er hugsað, hve
efnin voru lítil, hvatningin naum og gildismatið ólíkt
því, sem siðar varð, virðist það fljótt á litið furðuleg
slembilukka, að Ásgrímur skyldi ekki koðna niður í
Flóanum. En engu er líkara en að hann hafi fæðzt
undir heillastjörnu og sól þjóðarvorsins hafi aldrei
getað gleymt þvi, að hún átti líka að skina á hann.
Það kom snemma i ljós, sem verða vildi. Tveggja ára
gamall stendur Ásgrímur einn síns liðs í hlaðvarpan-
um heima í ljósaskiptunum og sér rauða feiknstafi
rista dimmthiminhvolfiðí norðaustri og jörðina bifast
undir fótum sér. Hugur hans verður samstundis gagn-
tekinn lotningarfullum ugg, og það var ekki fyrr en
fjörutíu árum síðar, sem hann áttaði sig á því, að
skýringin á þessu fyrirbæri var eldsumbrot í Kraka-
tindi 1878. I minningum sínum lýsir hann áhrifunum
á þessa leið:
„1 hárbeittri skynjun þeirrar tegundar, sem stund-
um lýstur meóvitund mannsins í svefnrofunum, verð-
ur mér í fyrsta sinn á ævinni furðulega ljóst, hver
háski og hrikadýrð er samferða lífinu á þessari jörð.
... En sennilega er það umfram allt annað fyrir áhrif
þessarar sviplegu reynslu, að ég tók í öndverðri
bernsku að festa hugann öllum stundum við náttúr-
una og gerðist miklu skyggnari en ella á fegurð
hennar, fjölbreytni og mikilleik".
Um þetta er mörg dæmi að finna, þar sem Ásgrímur
segir frá bernsku sinni, og myndlistarhneigð hans og
sköpunargleði fékk snemma útrás, eftir því sem að-
stæður leyfðu. Eldrauð kvöldský og norðurljós á
himni fylltu hartn geig og unaði í senn, enda voru þau
talin boða heimsendi. Hann lét þó sem betur fer á sér
standa, og seinna einn fagran sumardag sat drengur-
inn úti á túni, niðursokkinn í að bera saman litinn á
Eyjafjallajökli og heiðblátt letur á sendibréfi, sem
hann kunni ekki að lesa Hróarsholtsklettarnir og
bæjarþilin í Flóanum, sem hann sá snemma, að ekki
voru öll sama markinu brennd, voru meðal fyrstu
viðfangsefna hans, og kröfurnar, sem hann gerði þá
þegar til sjálfs sín, voru nógu harðar til þess, að hann
kenndi í senn gleði og þjáningar við að fullnægja
þeim. Annars höfum við orð Asgríms sjálfs fyrir því,
að það hafi ekki verið bletturinn, sem hann stóð á, eða
þúfurnar í túninu, sem oftast drógu að sér athygl.
hans, meðan hann var á barnsaldri, heldur hin miklu
víðerni og sá tignarlegi fjallahringur, sem við honum
blasti í fjarska, „með hin stóru form og ævintýralegu
litbrigði", enda var hann ekki gamall, þegar hann háði
fyrstu glímu sína við Heklu með krit og þvottabláma
að vopni.
Þó að lífsbaráttan heima i Rútsstaðahjáleigu væri
hörð á bernskuárum Asgríms, uppörvunarorðin heid-
ur færri en hann hefði kosið og engin teikning kennd
í skólanum hjá séra Jóni Steingrímssyni í Gaulverja-
bæ, þegar til kom, undraðist hann síðar á ævi, að
honum skyldi vera unnað næðis til að dunda við sína
frumstæðu myndlist jafnoft og raun bar vitni. En ekki
er sá grunur hans ótrúlegur, að þessi hugðarefni hafi
átt meiri samúð og skilningi að fagna í heimahúsum
en honum var þá ljóst. Og kannski hefur það einmitt
verið vegna þess, hve sjaldan var fjölyrt um það, að
honum festust ævilangt í minni þau orð föður sins, að
hann ætti að verða málari. Drengurinn vissi reyndar
ekki almennilega, hvernig hann átti að taka þvi, þegar
þau voru sögð, en skyldu þau ekki hafa eflt með
honum þann ásetning að láta þau rætast?
Lengi vel hefur hann sjálfsagt verið i ærnum vafa
um, hvernig það mætti verða, en það er deginum
ljósara, að um það snerust þrár hans og draumar.
Framan af ólst Ásgrímur upp hjá foreldrum sínum,
Guðlaugu Gísladóttur úr Hreppum, sem komin var af
Bolholtsætt, og Jóni Guðnasyni, sem var norðlenzkrar
ættar. Hjá þeim naut hann, sem fyrr segir, meiri hlýju
og skilnings en sums staðar hefði mátt vænta, en svo
þröngt var i búi, að ekki voru föng á að staðfesta hann
i verki. Það var þess vegna lán, sem seint verður
fullþakkað, að Ásgrímur skyldi ráðast þar til vistar,
sem andrúmsloftið gat orðið honum til hollari örvunar
og meiri listrænnar vakningar en víðast, ef ekki alls
staðar annars staðar á landinu, þegar hann hvarf úr
föðurgarði laust eftir fermingu.
Fyrir utan dönsku myndablöðin og músíkina, sem
forðum hafði snortið hann í söng móður hans og við
messugerð í Villingaholtskirkju, var allur bragur
mannlífsins i Húsinu á Eyrarbakka með meiri heims-
menningarsvip en pilturinn átti aó venjast. Hið sama
mátti segja um heintili Ásthildar og Péturs
Thorsteinssonar á Bildudal, nema hvað áfeng fram-
kvæmdagleði og athafnafjör hafa líklega kveikt þar
ennþá sælli framtíðardrauma hjá lífsglöðu fólki af
öllum landshornum en á Bakkanum, ef nokkuð er.
Kynnin af báðum þessum stöðum og viðmót húsbænda
og samstarfsfólks urðu Ásgrimi dýrmætur reynslu-
skóli. Bæði Bíldudalsfrúin og Bakkafrúin sýndu
myndlistarviðleitni hans áhuga og skilning í verki, og
vel hefði ferill hans getaó orðið annar en hann varð, ef
Pétur Thorsteinsson hefði forðum neitað að greiða
honum úttektarmerkin í reiðu fé. Meira að segja
skútuharkið, sem kostaði Asgrím dýrmætan tíma, tölu-
verð leiðindi og sífelldan lífsháska, en skilaði honum