Lesbók Morgunblaðsins - 03.07.1976, Blaðsíða 2

/
Agúst frá Svalbarði
PYLSUR
í KREPPUNNI
Þá kostaði pylsan 25 aura og þótti mikið. Hvalreki pylsusalans
var þegar Kjarval keypti pylsur á einu bretti fyrir tvær krónur
Það eru hugrenningar okkar
sem gefa þessa skipun. Minning-
ar, myndir sem varða sporaslóð
langrar ævi eru kennileiti hér og
þar á leiðinni. Áfangarnir hafa
verið með ýmsu móti og mennirn-
ir í öllum sinum margbreytileik
hafr verið sem verðir við gang-
stiginn. Orð og athafnir hafa
aukið á fjölbreytni ferðarinnar og
samtíð hverrar stundar hefur
talað til okkar sínu máli.
Þeir sem muna árið 1930 eiga
margar hugljúfar minningar sem
vitna um þrótt og manndóm þjóð-
arinnar frá þeim tíma. Hver hefði
trúað því að þjóðin yrði þess um-
komin að minnast 1000 ára af-
mælis Alþingis, að viðstöddum 30
þúsund gestum, með þvflíkum
myndarskap og glæsibrag og raun
varð á? Og á því sama ári var
ráðist í ýmsar aðrar stórfram-
kvæmdir sem skipta sköpum í lífi
þjóðarinnar: Stærsta hótel
landsins tók til starfa í byrjun
árs, menntasetrið að Laugarvatni
var aö verða fullbyggt, elli-
heimilið Grund, húsið sem átti að
verða vöggustofa hinna öldnu var
vígt. Fyrir landi vögguðu nýir og
fríðir farkostir: Súðin og Detti-
foss. Áður en árið kvaddi tók
Ríkisútvarpið til starfa,
meningarstofnun sem hlaut að
móta líf og hætti þjóðarinnar um
ókomna tima. Það verður jafnan
mikil birta í kringum þetta ártal.
En þegar skinið er skærast eru
skuggarnir oft skammt frá. Svo
var einnig í þetta sinn þvi árin
sem á eftir komu voru ein þau
ömurlegustu sem menn muna:
Samdráttur, kreppa, atvinnuleysi,
skortur og hörð átök um skipt-
ingu lítilla þjóðartekna. Þannig
hljóðar textinn sem tilheyrir
þeim árum og út af þeim texta
urðu verkamennirnir að leggja er
þeir héldu árla morguns út í frost-
nepjuna i leit að vinnu við höfn-
ina en komu aftur, vonsviknir,
heim að fáréttuðu matborði sínu
um hádegið. Þeir könnuðust líka
við textann, mennirnir, sem tóku
„trollið" sitt, köstuðu því fram af
hafnarbakkanum og drógu það
fram og aftur í norðangarranum í
von um einn og einn kolamola til
þess að geta farið með heim til að
ylja upp timburhjallana, þessa
umgjörð utan um börnin þeirra.
Um þetta leyti kynntist ég yfir-
bakaranum í Björnsbakaríi,
Júlíusi Kolbeins. Honum hafði
hugkvæmst að fá smíðaðan vagn
og láta selja úr honum pylsur á
götum úti. Málið hafði hann rætt
við danskan pylsugeðarmann, Alf
Peter Nilsen, sem þá starfaði hjá
Sláturfélagi Suðurlands og leist
vel á hugmyndina. Pylsur voru þá
yfirleitt unnar úr lélegu hráefni
eða kjöti úr lægri flokkum og
afgöngum. Hér skyldi ööruvísi að
farið og aðeins notað fyrsta flokks
efni enda átti það að stuðla að
meiri sölu og tryggari viðskiptum.
Hjólin og öxul undir vagninn
smíðaði hinn góökunni vagna-
smiður Kristinn á Grettisgötunni
en að öðru leyti var vagninn
gerður á trésmíðaverkstæði á
Skólavörðustíg. Hann var í lögun
eins og venjulegur handvagn en
ofan á grindinni var allstór kassi
sem hólfaður var í sundur fyrir
eldamennskuna, geymslur og
fleira. Að smíði lokinni var feng-
inn málari sem mála skyldi
vagninn hvítan en á hiiðina átti
að mála orð sem segðu til um
fyrirtækið. Þá tókst svo til að
annað orðið varð á íslensku en
hitt á dönsku. Var það táknrænt
fyrir þá sem að framkvæmdinni
stóðu.
Nú talaðist svo til að ég gerði
tilraun með sölu. Pylsurnar voru
verðlagðar á 25 aura og fylgdi þar
með ein brauðsneið og sinnep til
bragðbætis. Kaup mitt var
ákveðið 1/5 af verði eða 5 aurar
af hverri pylsu sem i vagninn
kom. Nokkuð var liðið á vetur
1932 er vagninn var tilbúinn en
þá var heldur ekki til setu boðið.
Ég gekk upp á trésmíðaverkstæði,
bjó vagninn til höndlunar og fór
með hann niður á Lækjartorg en
þar og við Útvegsbankann hafði
ég hugsað honum stað. Strax og
vagninn kom út streymdu að gest-
ir og þeim fjölgaði því meir sem
neðar dró í Bakarabrekkuna. Það
var orðið vel messufært hefði mig
ekki skort vígsluna. Til að byrja
með gekk pylsusalan nokkuð vel.
Vagninum hélt ég úti frá því
klukkan 3 eða 4 á daginn og fram-
eftir nóttum. Margur staldraði við
sem leið átti framhjá og ýmsir
sérkennilegir einstaklingar urðu
þar borðgestir og mörg spaugileg
atvik áttu sér stað.
Stuttu eftir að ég kom út með
vagninn var það um stjörnubjarta
nótt að eftir Austurstræti kom vel
búið par. Þar var gamanvísna-
söngvarinn Bjarni Björnsson á
ferð ásamt frú. Þau báðu um fjór-
ar pylsur og bjó ég þær strax f
pakka, rétti hann að Bjarna og
sagði: „Þetta er ein króna,“ „Ein
króna,“ sagði Bjarni, „ég á enga
peninga." Ég þagði en úr svip
mínum hefur hann ráðið van-
þóknun á viðskiptunum því hann
flýtti sér að segja: „Það gerir
ekkert til því ég læt konuna í
veð.“ Svo leiddust þau brosandi
suður Lækjargötuna. Ég veit að
þetta hefur verið dýrasta veð sem
ég hef fengið um ævina. En næstu
nótt komu þau aftur, báðu um
sama skammt og losuðu veð-
böndin.
Þegar ég hafði verið með vagn-
inn þarna um tíma gerði mikla
froststillu og pylsusalan minnkaði
þvi meir sem lengur leið. Ég
komst að raun um að þetta stafaði
af því að fólkið var farið að
skemmta sér á skautum á hverju
kvöldi suður á Tjörn. Lýsing var
þá öll önnur í bænum en nú er. Á
Brunastöðinni sem kölluð var,
vestan við Törnina, voru menn
jafnan á vakt. Hafði þeim hug-
kvæmst að setja út ljóskastara
sem varpaði geisla austur yfir
Törnina norðanverða og auk þess
léku þeir háværa hljómlist
skautafólkinu til ánægju. Ég sá að
svona mætti þetta ekki ganga.
Fyrst fólkið sniðgengi mig yrði ég
að koma til þess. Ég bjó vagninn
til ferðar og hélt suður á Tjörn.
Valdi ég mér stað i geislanum á
miðri Tjörninni. Og nú stóð ekki á
að viðskipti hæfust. Ég hafði ekki
dvalið þar lengi þegar fríður
flokkur kom á mikilli ferð út úr
rökkrinu við suðurenda Tjarnar-
innar. Þeir fóru geyst og stefndu
á vagninn. Fyrir þeim fór foringi.
Ég kenndi manninn. Þetta var
iþróttafrömuðurinn Sigurjón á
Alafossi. Hann bað um tvær
pylsur og borðaði þær við vagninn
en drengirnir sem fylgdu honum
fast eftir leituðu að 25 aurunum
sínum til þess að geta í einu og
öllu líkt eftir sfnum læriföður. Að
máltíð lokinni sneri Sigurjón frá
vagninum. Það var mikill þróttur
i spyrnunni og um leið og hann
tók flugið sagði hann: „Þetta
gefur nú gott í kroppinn." Svo
renndi hann sér í víðan hálfhring
kringum vagninn. Þá tók hann
strikið út úr geislanum og inn í
næturhúmið og litlu lærisvein-
arnir fylgdu fast á eftir.
Vorið kom að vetri liðnum. Suð-
lægir hlývindar blésu og ómur
vorfuglanna bragaði. Þá kom góð-
kunningi minn að vagninum. Það
var Einar Sæmundsen skógfræð-
ingur. Ég hafði kynnst honum
nokkuð og mér fannst alltaf sem
góðleikinn geislaði út frá þeim
manni. Ef til vill hefur það verið
meðfram af því að ég skynjaði
hann sem einstakan dýravin. Ég
hafði séð samskipti hans við góð-
hesta sína. Þar var enginn leyni-
þráður, eins og segir í visunni, að
hangi milli manns og hests og
hunds, heldur sterk og greinileg
vinabönd og gagnkvæmt traust
eins og best verður milli vina.
Einar hafði veitt mér þá einstöku
ánægju að taka mig með í stutt
ferðalag og ljá mér fararskjóta.
Það var óviðjafnanlegt Nú var
hann kominn til mín að vagninum
við bankahornið og mitt fyrsta
verk var að bjóða honum pylsu.
Þá svaraði Einar:
„Þó að bankans þrjóti gjöld
og þverri margra geta
á þó Gústi öll um kvöld
eitthvað til að éta.“
Svo leið langur tími að Einar
kom ekki aftur. alltof langur að
mér fannst. En kvöld nokkurt
birtist hann með tvo góðvini sína í
taumi. Hann bað um pylsu og
leyfði mér að renna nokkrum
brauðsneiðum inn fyrir flipana.
Það voru lítil laun fyrir liðnar
ánægjulegar samverustundir. Svo
sneri ég mér að Einari og spurði:
„Hvar hefur þú annars alltaf
verið?“ Þá hló Einar og sagði:
„Ég hef verið allsstaðar
ort og kveðið til skemmtunar.
En þrjóti vín og þverri bar
þá eru Gústa pylsurnar."
Það var liðið á vorið. Ég var enn
á sama stað. Veður var kyrrt en
örlítill suddaúði, loftið öskugrátt.
Það var eins og þessari litlausu
hettu væri fest niður allt i kring á
bæjarmörkin. Steinhúsin við
strætið og rakar gangbrautar-
hellurnar gerðu ekki ágreining
við myndina. 1 hlaðvarpa Lands-
bankans stendur maður svo
nauðalíkur umhverfinu. Hattur-
■inn slútir yfir andlitið og frakk-
inn er eins og á tveimur hæðum,
samantekinn með snæri um mitt-
ið: Meistari Kjarval. Þarna stend-
ur hann stundarkorn, svo tekur
hann strikið til mín. Hann gengur
föstum, jöfnum, allstórum skref-
um og þegar hann kemur á móts
við vagninn nemur hann staðar,
lyftir litið eitt hægri hendinni og
segir: „Átta stykki, takk.“ Já það
munaði um minna. Maður fær
ekki alltaf pöntun fyrir tvær
krónur. Ég sveiflaði pylsunum i
pappírinn. Þá segir Kjarval: „Sér-
pökkun". Ég varð að leysa upp og
pakka hverri pylsu fyrir sig. Mér
þótti þetta hátterni skrítið svo ég
sneri mér að Kjarval og sagði:
„Eru listamenn sérvitrir?" Kjar-
val þagði við og ég sá ekki betur
en nokkrir hörkudrættir kæmu á
andlitið. Svo svaraði hann allt að
því hranalega: „Hvað er list?“
Mér vafðist tunga um tönn. Loks
svaraði ég í vandræðum: „Það hef
ég ekki hugmynd um.“ Ég hafði
enga þekkingu á að útskýra orðið
„list“ og sist af öllu fyrir þessum
manni. En nú var eins og svipur
Kjarvals yrði mýkri og hlýrri og
hann fór að ræða við mig, fávísan,
um myndir, landslag og fleira. Þá
kom í hug minn staður norður i
Húnavatnssýslu. Það var fjallið
Bani á Vatnsnesi. Ég leitaðist við
að lýsa því með þess þverhníptu
klettabeltum og hinni grófgerðu
grjóturð sem liggur að rótum
fjallsins. Þá vildi ég vekja athygli
hans á litla, græna og hlýlega
vatninu sem speglaði mynd hins
hrikalega fjalls. Margar urðu
ferðir listamannsins framhjá
vagninum en þó ennþá fleiri
spurningarnar sem hann beindi
til min í sambandi við þessa frá-
sögn mína og þá hugmynd sem
hann gerði sér um staðinn. Það
var orðinn fastur ásetningur hans
að fara norður og kanna þar stað-
hætti. Ég hygg að af þeim ásetingi
hans hafi þó aldrei orðið. Nú er
þessi konungur listanna fallinn
frá en fjallið bíður enn þeirra
sem vilja reyna. íslensk þjóð á
enn listræna menn og hver vill
verða til þess að sækja myndina
sem snillingurinn Kjarval hafði
mótað að meira eða minna leyti í
huga sínum en vannst ekki tími
til að festa á léreft?
Við erum öll farfuglar á leik-
sviði ævinnar.
En hver ræður því hvar við
nemum staðar eða hvort álaga-
blettir draga okkur til sín?
Viðtalið við Kjarval var eitt af
þvi sem vakti nýjar kenndir i hug
minum.
Mér fannst sem húnvetnsku
ættarbólin kölluðu til min og
segðu: Hvar er þitt kjörsvið?
Örlögin réðust. Ég fór norður.
©