Lesbók Morgunblaðsins - 21.11.1976, Side 12
Hvað
orsakar
krabba-
mein?
Þýtt og endursagt úr Newsweek
Heimildir:
Bandaríska Krabbameinsfélagið
Flestir munu hafa
þá hugmynd um
krabbamein, að það sé
dularfullur og ófyrir-
sjáanlegur sjúkdóm-
ur, sem komi í menn
af tilviljun; enn frem-
ur, að hann sé undan-
tekningalítið ban-
vænn þeim, sem fyrir
verða... En undanfar-
ið hafa borizt nýjar og
hálfu ískyggilegri
fregnir af krabbanum.
Líkur benda nefnilega
til þess, að hann sé
langoftast af manna-
völdum.
Þessum upplýsingum hefur ver-
ið haldið svo mjög á loft i Banda-
rikjunum, að margir eru orðnir
sannfærðir um það, að þeim sé
stór hætta búin yfirleitt af mat,
drykk, andrúmslofti og raunar
flestum hlutum í daglegu lífi.
Konur hafa verið varaðar við þvi í
fjölmiðium að borða nautslifur af
því, að hún geti valdið krabba-
meini i leggöngum. I ýmsum
helztu vatnsbólum landsins hefur
fundizt iðnefni, sem valdið hefur
krabbameini i tilraunadýrum. Al-
gengt plastefni, pólyvínyl klóríð,
sem haft er í matarumbúðir ligg-
ur nú undir sterkum grun um að
valda krabbameini. Margar hús-
mæður hættu með öllu að kaupa
svínaflesk og svínalæri, er þeim
var sagt, að hættuieg efni væru í
kjöti þessu. Þó er það ef til vill
ískyggilegast af öllu þessu^ að
samkvæmt staðtölum létust 3.8%
fleiri menn af krabbameinum á
árinu 1975 en áður. Einhverjar
tölur kann enn að vanta í þetta
dæmi en þó virðist ijóst, að dauðs-
föllum af krabba hafi fjölgað.
1 ljósi þessa verður skiljanlegt,
að margir visindamenn eru nú
farnir að ieita krabbameinsvalda
i daglegu umhverfi manna frem-
ur en afbrigðilegum frumbreyt-
ingum. Nú má auðvitað ekki taka
of mikið mark á hrollvekjandi
fyrirsögnum dagblaða um þetta
efni, en þó mun óhætt að fullyrða
það, að vísindamenn verða að
hefjast handa um það í snatri að
athuga, hvort rétt sé, að mönnum
stafi mest krabbameinshættan af.
næsta umhverfi sínu. Starfsmenn
Vlþjóðaheilsugæzlustofnunarinn-
_r telja að 85% allra krabba-
meina séu beinlinis að kenna ein-
hverjum algengum hlutum í um-
hverfi manna og stundum hrapal-
legri óaðgætni og slæmum siðum
svo sem ofáti, reykingum,
drykkjuskap, of miklum sólböð-
um eða hættulegum iðnefnum.
Ymsir visindamenn og meðal
þeirra Dr. Samuel S. Epstein, sem
fengist hafa sérstaklega við eitur-
efni í umhverfinu, hafa tekið svo
til orða, að einstæð nýjung og
válegri en aðrar hafi byrjað í sög-
unni fyrir tveimur eða þremur
áratugum og eigi menn eftir að
súpa seyðið af hcnni lengi. Þessi
nýjung var sú, að „veitt var út í
heiminn öflugum efnum, sem
ekki höfðu verið prófuð sérstak-
lega til þess að ganga úr skugga
um það, hvort þau væru meinlaus
eða hættuleg mönnum " Epstein
bendir á það, að þrisvar sinnum
fleiri fá krabbamein nú en fengu
um aldamótin síðustu (þ.e.a.s.
krabbamein finnst í fleiri mönn-
um m.a. af þvi að læknum hefur
farið fram í sjúkdómsgreiningum
— en auk þess hefur lífaldur
manna hækkað nokkuð frá alda-
mótum) og krabbameinstilfellum
hefur fjölgað um einn hundraðs-
hluta á hverju ári frá 1933 — en
3.8% á siðast liðnu ári. Kveður
Epstein efalaust, að „krabbamein
sé orðið mikils háttar faraldur".
Einhverjir starfsbræður Ep-
steins tækju e.t.v. varlegar til
orða um þetta. En fáir munu þó
treystast til að mæla á móti því, að
umhverfið og „umbætur“ manna
á því, séu nú orðið hættulegri
þeim en allt annað fyrir utan
hjartasjúkdóma, sem enn munu
leggja flesta að velli. Það vill svo
til, að fyrir skömmu kom út löng
skýrsla um fólk, sem búin er sér-
stök krabbameinshætta og þessi
skýrsla styður kenninguna hér að
framan. Tvö helztu samtök um
krabbarneinsrannsóknir í Banda-
ríkjunun létu taka skýrsluna sam-
an og er það mikill fróðleikur,
sem bendir greinilega til þess, að
menn ættu að geta ráðið meiru
um útbreiðslu krabbameins en áð-
ur var talið. Eru i skýrslunni lang-
ir kaflar um mataræði. lyf, geisl-
un og vinnustaði, svo að nokkuð
sé nefnt.
Margar hliðar
á málinu
Það er tvennt, sem gerir vis-
indamönnum örðugt að hafa uppi
á krabbameinsvöldum. önnur
ástæðan er sú, að krabbamein
leynist oft mjög lengi í mönnum
áður en það brýzt út svo, að
greinilegt verði. Geta jafnvel liðið
20—35 ár frá því, að maður fær
krabbameinsvald á sig eða i sig og
þangað til illkynjaðs sjúkdóms
verður vart. Auk þess eru vísinda-
menn oft ekki sammála um það,
hvert magn skaðvænlegs efnis
valdi krabbameini. Sumir hafa
bent á það, að jafnvel geti sykur
og salt valdið sjúkdómum, sé
þeirra neytt í miklu óhófi. Flestar
reglugerðir um þessi efni eru
miðaðar við það, að til séu ákveð-
in hættumörk, en efni neðan
þeirra marka séu meinlaus. Hins
vegar halda margir þvi fram, að
ekki sé hægt að draga nein skýr
hættumörk og jafnvel engin
hættumörk yfirleitt.
Þá er að nefna það, að mjög er
um það deilt, hvort óhætt sé að
miða áhrif efnis á mann við niður-
stöður tilrauna á dýri. Tilraunir i
krabbameinsrannsóknum eru
nefnilega gerðar á skepnum, sem
skiljanlegt er. En óvíst þykir, að
sama magn skaðvænlegs efnis
hafi alltaf svipuð áhrif á menn og
dýr. Samuel Epstein heldur því
hins vegar fram, að niðurstöður
tilrauna á skepnum eigi einnig
við menn. „Af niðurstöðum til-
rauna á vel sköpuðum og gildum
líffærakerfum dýra má með vissu
marka hættu á krabbameini í
mönnum", segir hann.
Það orð hefur legið á sumum
iðnrekendum, að þeir leyndu eða
hagræddu niðurstöðum tilrauna,
sem gæfu krabbameinshættu til
kynna. Munu yfirvöld í Banda-
ríkjunum hafa í hyggju að kæra
nokkrar verksmiðjur og tilrauna-
stofur fyrir svik af þvi tagi. Einn-
ig mun eiga að athuga störf vís-
indamanna, sem vinna fyrir opin-
berar eftirlitsstofnanir en eru
jafnfram t ráðgjafar einkafyrir-
tækja. Hefur það orð legið á sum-
um þeirra, að þeir létu peninga-
sjónarmið ráða úrskurðum sínum,
og væri ljótt ef satt væri.
Það er ljóst, að krabbavöldum
verður aldrei útrýmt úr umhverfi
manna og yfirvöld, rannsóknar-
menn og neytendur verða að láta
sér nægja að minnka áhætturnar
eins og unnt er án þess þó að
stofna öðrum hagsmunum sínum
en heilsunni í stórhættu. Þetta
mál er nefnilega ekki einhliða
fremur en önnur. Má minna á orð
E.C. Hammonds, farsóttafræðings
í Bandarisku krabbameinsstofn-
uninni. „Þeir, sem vilja útrýma
sterku skordýraeitri, svo sem
DDT og öðrum líkum verða fyrst
að hyggja að þvi, hverjar afleið-
ingar það hefði i heilsufari og
næringu mikils hluta mannkyns",
sagði hann.
Nú orðið líður varla svo mánuð-
ur að ekki finnist hugsanlegur
krabbavaldur í einhverri matvöru
eða á vinnustöðum og kveður við
ramakveim í fjölmiðlum eftir
hverja nýja uppljóstrun. En það
er engu likara, en menn hafi
gleymt þvi í látunum, að 60
milljónir Bandaríkjamanna
reykja tóbak daglega — og eru þó
hér um bil allir sammála um það,
að tóbak geti valdið krabbameini
og geri það oft. Enn fremur er það
skoðun margra sérfræðinga, að
ýmsir ofstækisfullir neytendur,
málsvarar „lifrænnar" fæðu og
fjölmiðlar hafi gert of mikið úr
krabbameinsvandanum. 1 for-
ystugrein hins virta rits New Eng-
land Journal og Medicine sagði
fyrir skömmu, aó „krabbameins-
hræðsla væri orðin útbreiddur
sjúkdómur og ekki síður hættu-
legur þjóðinni en krabbamein
væri einstaklingum".
Sannleikurinn er sá, að krabba-
mein er enginn einn sjúkdómur
heldur hundrað mismunandi
sjúkdómar, sem brengla með ein-
hverjum hætti líf og starf likams-
fruma. Og hugsanlegur þáttur
lífshátta í krabbameini verður
ekki fundinn nema með þvi að
rannsaka krabbameinsfaraldur
meðal manna i geysistórum stil.
Hér á eftir fara nokkur eftirtekt-
arverð atriði varðandi krabba-
meinsvalda í umhverfi manna.
Eru þau ýmist fengin úr viðtölum
við vísindamenn eða úr skýrslu
krabbameinsstofnunarinnar
bandarísku.
1: Matur
og drykkur
Krabbameinshættu af mat og
viðbótarefnum í mat var tiltölu-
lega litiil gaumur gefinn til
skamms tíma. En nú er komið á
daginn að sumar fæðutegundir og
önnur efni, sem bætt er í mat,
geta valdið krabbameini. Verður
þetta fyrir flókna efnafræðilega
samverkun. Til dæmis að nefna
hafa miklar deilur staðið undan
farið um sódium nitrat og sódius
nítrít. Þessi efni eru upprunaleg i
mörgum fæðutegundum og einnig
í vatni sums staðar. Þeim er
a.m.k. í Bandarikjunum einnig
bætt i saltað svínaflesk, svínalæri
og ýmsan reyktan mat til að bæta
litinn og stöðva vöxt þeirra gerla,
sem valda banvænni matareitrun.
Efnin vaida ekki krabbameini ein
sér, en þau bindast amínum
(efnasambönd komin af ammón-
íum) í likömum manna og verða
úr nitrósamín. En dýrum er mikil
krabbameinshætta búin af nitrós-
amínum.
Sumir sjúkdómafræðingar
kenna það bundnum nitrötum í
reyktum fiski, að magakrabbi er
mjög algengur með Japönum. Aft-
ur á móti er það ósannað mál, að
nítrosamín úr nítrötum og nítrít-
um í fæðu Bandarikjamanna séu
hættuleg. Dr Philippe Shubik,
forstöðumaður Epleystofnunar-
innar til krabbameinsrannsókna í
Nebraskaháskóla hefur t.d. bent á
það, að þessi efni gufi upp, er
fæðan er soðin, svo að tiltölulega
lítið ætti að vera eftir af nítrósam-
inum í matnum, þegar hann kem-
ur á borðið. Þá hefur annar vís-
indamaður, Dr. Thomas Jukes í
Kaliforníuháskóla, bent á það, að
mikið sé um nítrít i munnvatni
manna. „Það nítrit, sem við renn-
um daglega niður í munnvatninu
er álika mikið og finnst að jafnaði
í hálfu kílói af svínafleski", segir
hann. Það er einnig áhugavert, að
C-vítamín getur komið í veg fyrir
það, að nítrósamín myndist — að
minnsta kosti í tilraunaglösum.
„Þeir, sem búa sér krabbahættu
með því að borða svínsflesk á
hverjum morgni, gætu e.t.v. firrt
sig henni mað því einu að drekka
glas af appclsínusafa áður en þeir
byrjuðu á fleskinu", er haft eftir
Dr. John Berg i Iowaháskóla.
Mjög hefur verið hamazt gegn
tilbúnun sætiefnum vegna
meintrar krabbahættu. En rökin
gegn þeim eru ekki sterk. í rann-
sóknum, sem gerðar voru eftir, að
Framhald á bls. 14.
©