Lesbók Morgunblaðsins - 28.08.1977, Blaðsíða 11

Jön Þ. Þör
sagnfrœðingur
TIMI,
SEMOL
SNILLINGA
Hollenzku málararnir hafa skilið eftir sig nákvæma lýsingu á hvers-
dagsllfi fólks ( Hollandi á 17. öld. Hér er hluti úr mynd eftir Jan Steen
frá 1668 og efnið er fjölskylduveizla með trúðleik og drykkju.
Það var áður en mengunin var
fundin upp — en vélaraflið
hafði þó haldið innreið sfna (
mynd vindmyllanna, sem sfðan
hafa einkennt HoIIand. Þetta
er hluti úr mynd, sem heitir
,Jerjubáturinn“ og er eftir
Esajas van de Velde frá 1622.
Um menningu
og menntun á
hinum sameinuðu
Niðurlöndum
l m 162(1 var Amster-
dam orðin fjölfarnasla
höfn álfunnar og þar
varð miðslöð viðskipta i
Norður Kvrópu. A a’ti-
myndinni eftir Clacs
Jansz \ isscher sjást
skip hollcnzka Austur-
Indíafclagsins, cn í
landi cr hondlað ntcð
postulín frá Kína og ’if-
andi dýr.
Síðla sumars 1975 birtist í
Lesbók Morgunbiaðsins ritgerð
eftir undirritaðann, sem fjallaði
um siglingaveldi og nýlendur
Hinna Sameinuðu Niðurlanda á
17. og 18. öld. Tíma og rúms vegna
varð að fella þar undan, að
minnast að nokkru marki á
menningu og menntir Niðurlend-
inga á þessu timaskeiði, og voru
þeir þó í fremstu röð Evrópu-
manna á þvi sviði. Þessi grein er
tilraun til þess að bæta hér
nokkuð úr.
Höfuðheimild min við
samningu þessarar greinar er hið
ágæta rit enska prófessorsins
C.R.Boxer, The Dutch seaborne
Empire, sem út kom árið 1965, og
er í flokknum The History og
Human Society. Einnig hef ég
stuðzt við önnur rit, sem getið er í
heimildaskrá, er fylgir greininni.
Þess skal þó strax getið, að góð
listasaga hefur ekki verið mér til-
tæk og tími hefur ekki unnizt til
að afla hennar, enda er verkið að
mestu unnið í tómstundum. Oft
hefói vafalaust verið ástæða til
þess að vitna beint í heimildir, en
ákveðið var að gera það ekki, þar
sem ekki er hér um visindalega
samda ritgerð að ræða, og sjaldan
kostur á að vísa beint til frum-
heimilda. Vona ég aó þetta komi
ekki að sök.
Þegar hyggja skal að andlegri
menningu á fyrri öldum verður
ýmsum það fyrst til að huga að
trúarbrögðum og kirkju. Veldur
það mestu að viða um lönd var
veldi kirkjunnar slíkt, að forráða-
menn hennar höfðu frjóanga
allrar andlegrar menningar í
hendi sér. Ber sagan því glöggt
vitni, hve mislitir kirkju-
höfðingjarnir voru og hvernig
þeim auðnaðist að beita áhrifum
sinum.
Af Hinum sameinuðu Niður-
löndum er það helzt að segja, að
þar ríkti meira frjálsræði í trú-
málum en víðast hvar annars
staðar i löndum Spánarkonungs.
Ekki fara sögur af þvi að hin
heilaga stjúpmóðir i Róm hafi
tekið mildari höndum á breyskum
börnum sinum á Niðurlöndum en
öðrum löndum. Beindist
uppreisnin þá ekki siður gegn
kirkjúnni og hennar erindrekum
en gegn Spánarkonungi sjálfum.
Margir mótmælendur studdu
uppreisnarmenn með ráðum og
dáð og urðu fylgismenn Kalvíns
hlutskarpastir á trúmálasviðinu
þegar stjórnarmenn Spánverja
höfðu verið yfirbugaðir. Ekki
verður þó sagt að Niðurlendingar
hafi verið Kalvinstrúar þegar í
upphafi. Sá hópur var hins vegar
bezt skipulagður og hér fór sem
oft ella, að skipulagið hefur úr-
slitaáhrif á róstusömum tímum.
Lengi framan af virtist óvist,
hvaða trúarhópur myndi ná yfir-
höndinni á Niðurlöndum, en á
kirkjuþinginu i Dordrecht
1618—19 unnu Kalvinistar sigur
og eftir það var kirkja þeirra
viðurkennd sem rikiskirkja. For-
ystumenn Kalvinista urðu þó
alltaf að lúta yfirráðum verald-
legra yfirvalda og varð það til
þess að þeim tókst aldrei að ná