Lesbók Morgunblaðsins - 28.08.1977, Síða 12

Eitt af meistaraverkum Vermeers frá Delft sýnir máiara á
vinnustofu sinni. A þessari og öðrum myndum hoilenzkra
málara sjást húsakynni, sem hafa borið óendanlega af
íslenzkum húsakynnum á þessum tfma. Algengt er að sjá
austurlenzk teppi, marmaragólf, og fburðarmiklar ljósa-
krónur. Á veggnum er tákn auðs og valda: kort af sjóveldinu
Hollandi.
Þrír stör-
meistarar
Oft hefur það átt sér stað í
sögunni, að þar sem auðurinn
safnast saman, þar blómstrar
listin. Þessi sjálfsmynd eftir
Rembrandt er merkt árinu
1661, en sjálfur varð
Rembrandt gjaidþrota og naut
þess ekki í lifanda lffi, hvað
m.vndir hans urðu eftirsóttar
sfðar.
Marfa frá Medeci kemur til Marseilles. Baroklist f hámarki og
dæmigerð fyrir Rubens, sem var mestur heimsmaður
hollenzkra málara. Hann varð hirðmálari spænsku landstjór-
anna f Antwerpen og rak heilt verkstæði þar sem málarar
unnu undir hans stjórn.
TIMI SEMOL SNILLINGA
jafnsterkum tökum á þjóðlífinu
og víða annarsstaðar. Sem dæmi
um þetta má nefna, að víða gengu
kalvinistar svo hart fram i út-
rýmingu helgimynda og kirkju-
gripa i kirkjum, að ekki verður
flokkað undir annað en hreina
skemmdarverkastarfsemi. A
Niðurlöndum tókzt valdhöfunum
að hafa hemil á þessu áthæfi og
hefur því margt góðra kirkju-
gripa og listaverka varðveizt þar.
Annað gott dæmi er skemmti-
starfsemi, en hana hata heit-
trúaðir Kalvlnistar eins og
pestina. Börðust þeir víða fyrir
lokun leikhúsa og varð mikið
ágengt. Vrnsir áhrifamenn á
Niðurlöndum voru hins vegar
hlynntir leikhússtarfsemi og
stóðu vörð um hana. Má enn bæta
þvi viö að óvíða í Evrópu mun
næturlíf hafa þrifist jafnvel og i
Amsterdam á 17. og 18. öld og var
slík starfsemi þó eðlilega andstæð
hugmyndum Kalvíns um siðferði
og sáluhjálp.
Mest varð gengi Kalvinsmanna
í borgunum. Hefur Kalvínskaoft
verið kölluð trú gróðamanna og
viðskiptajöfra, þótt vant sé að sjá,
hvernig tengja má trú einni stétt
manna fremur en annarri. Má í
þvi viðfengi minna á, að sjaldan
mun sannari sósíalisti hafa lifað
en maður að nafni Jesús Kristur.
Engar öruggar tölulegar
heimildir eru fyrir hendi um, hve
margir hafi fylgt hverri kirkju-
deild að málum á Niðurlöndum.
Ljóst er þó, að umtalsverður hluti
þjóðarinnar hélt sinni rómversk-
kaþólsku trú, og á það fyrst og
fremst við sveitaalþýðu. Aðstaða
rómversk-kaþólskra var þó harla
erfið. Þeir máttu ekki byggja
kirkjur og þaðan af síður klaust-
ur. Ekki máttu þeir láta kaþólska
presta framkvæma nein prest-
verk fyrir sig og börn hjóna þar
sem annað foreldrið var kaþólskt
varð að ala upp sem mót-
mælendur. Rómversk-Kaþólskum
var bannað að senda syni sina til
náms í þeim löndum, þar sem
kirkja þeirra var allsráðandi, en
fáir munu þó hafa virt þaö bann,
a.m.k. ef marka má allan þann
fjölda ungra Niðurlendinga sem
hélt til náms í Frakklandi.
Kaþólskir gáfust þó aldrei upp og
hafa sumir haldið því fram, að
árið 1650 hafi kaþólskar
hjúkrunarsystur á Niðurlöndum
verið u.þ.b. 20.000 Þetta kann að
vera ýkt en er þó athyglisvert
þegar þess er gætt, að kalvínskir.
prestar hafa sennilega aldrei
orðið fleiri en 2.000 á tímabilinu
1600—1800. Eftir þvi sem leið á
18. öldina vænkaðist hagur
rómversk-kaþólskra nokkuð. Þeir
þurftu ekki á Kalvinsmönnum að
halda við prestverk, gátu m.a.
gengið í borgaralegt hjónaband.
Allnokkur hópur Lúthers-
manna var ætið á Niðurlöndum,
en miklu minni sögum fer þó af
þeim en hlnum tveim fyrrnefndu
hópum, og enn má geta baptista
og kvekara, auk ýmissa smærri
sértrúarsafnaða. Gyðingar áttu
hvergi i Evrópu jafn góðu atlæti
að fagna sem á Niðurlöndum.
Spænskir og portúgalskir
Gyðingar flýðu þangað undan of-
sóknum Rannsóknarréttarins og'
er talið að þeir hafi verið um
1.200 árið 1655. Siðar bættust við
stórir hópar svonefndra
Ashkenazimgyðinga frá Þýzka-
landi og Póllandi. Arið 1597
fengu Gyðingar leyfi til þess að
byggja sitt fyrsta bænahús í
Amsterdam og annað mun vand-
aðra var reist árið 1639. Arið 1657
var Gyðingum veittur þegnréttur
á Niðurlöndum, en full rikis-
borgararéttindi fengu þeir ekki
fyrr en 1796.
Þá er aðeins eftir að geta um
trúboð Niðurlendinga i nýlendun-
um. Er þar skemmst frá að segja
að á þeim vettvangi var starfsemi
þeirra mjög lítil og miklu minni
en hjá Spánverjum og
Portúgölum. Trúboðar munu að
visu hafa verið sendir til allra
nýlendna Niðurlendinga, en flest-
ir sneru heim eftir stutta viðdvöl
og lítinn árangur. Trúin hefur ef
til vill skipt hina auðsælu Niður-
lendinga minna máli en ýmsar
aðrar þjóðir og kannske hafa
negrarnir á vesturströnd Afríku
hitt naglann á höfuðið er þeir
sögðu við niðurlenzka kaupmenn
er heimsóttu þá á öndverðri 17.
öld: „Gullið er ykkar guð“.
A 17. og 18. öld dáðust menn
víða um Evrópu að þvi hve
almenn menntun væri á Niður-
löndum: og F. de Sousa Couthino,
sendifulltrúi Portúgala í den
Haag sagði eitt sinn að jafnvel
steinsmiðir á götum Amsterdam
kynnu latínu. Þetta er vafalaust
orðum aukið, en engu að síður er
það staðreynd, að menntun var
mun almennari á Niðurlöndum á
þessum tima en víðast hvar
annarsstaðar í Evrópu. Læsi
virðist hafa verið almennt og al-
menn þekking i samræmi við það.
Er þá rétt að hyggja nokkuð að
uppbyggingu skólakerfisins.
Þegar rómversk-kaþólska
kirkjan var svipt völdum á Niöur-
löndum lögðu mótmælendur und-
ir sig eignir hennar og guðshús.
Mörgum klaustrum var þá breytt i
skóla, en sjóðum og jarðaafgjöld-
um veitt til reksturs þeirra. Má
minna á að þetta var svipað fyrir-
komulag og Gizur biskup Einars-
son hafði fengið vilyrði Dana-
konungs fyrir hér á landi þótt
minnayrði úr framkvæmdum.
Barnafræðsla á Niðurlöndum
var að mestu leyti í höndum
kalvínsku kirkjunnar og voru
skólar i flestum þorpum og
bæjum auk borganna. Skólar
voru háðir því skilyrði að allir
kennarar urðu að játa rétta trú,
en oft mun sú játning þó aðeins
hafa verið í orði.
Kennsla I barnaskólunum var
yfirleitt bundin við lestur, skrift,
reikning og kristinfræði. 1
borgum voru gjarnan einkaskólar
þar sem franska var kennd auk
þeirra greina sem þegar eru tald-
ar.
Næsta skólastig voru latinu-
skólar og voru þeir ýmist reknir
af kirkjunni, bæjarfélögum eða
einkaaðlilum. Þar hófu drengir
nám 9—10 ára gamlir og stóð það
í 6 — 7 ár. Kennsla fór fram á
timabilinu frá 7—8 að morgni til
4—5 eftir hádegi, en um miðjan
dag var gert tveggja stunda
matarhlé Þessir skólar voru ein-
göngu ætlaðir drengjum og fyrstu
þrjú til fjögur árin var latina aðal-
námsefnið, hún var lesin 20—30
stundir á viku. Siðari þrjú árin
minnkaði latínunámið um
helming og þá bættist við griska,
rökfræði og mæiskulist, auk
annarra fornfræða. Aðeins sex af
hundraði námsefnisins var bund-
ið kalvinskri trúfræði.
Oft var húsnæði skólanna mjög
slæmt, dimmir og rakir kjallarar.
Launakjör kennara voru einnig
harla bág og gátu fæstir þeirra
lifað af launum sínum. Gripu þá
margir til þess ráðs að vinnaýmsa
almenna vinnu og kann það að
vera ástæðan fyrir ummælum
protúgalska sendifulltrúans, sem
tilfærð voru hér á undan, um
latínukunnáttu Niðurlendinga.
Þegar latínuskólunum lauk
tóku við skólar, sem samsvara að
nokkru leyti menntaskólum vorra
daga Þar voru þó einnig heim-
speki-, laga- og læknisfræðideiidir
og próf frá þessum skólum veittu
sömu réttindi og háskólapróf.
Frægastur þessara skóla var
Atheneum i Amsterdam og hug-
myndin að baki þeim var sú, að
menn gætu aflað sér fullnaðar-
menntunar, án þess að fara úr
heimaborg sinni. Eini raunhæfi
munurinn á þessum skólum og
háskólum var sá að guðfræði var
ekki kennd í þeim, og ekki gátu
þeir veitt doktorsnafnbót.
Fimm háskólar störfuðu á hin-
um sameinuðu Niðurlöndum.
Hinn elzti og frægaáti var
háskólinn í Leiden, stofnaður
1575. Aðrir voru i Franeker,
Harderwijk, Groningen og
Utrecht. Háskólinn í Leiden var
upphaflega stofnaður með það
fyrir augum að útskrifa kalvinska
guðfræðinga en þeirra var mikil
þörf fyrst eftir siðaskiptin.
Veraldleg yfirvöld gættu þess þó
jafnan að kirkjunnar menn yrðu
ekki einráðir um stjórn skólans. 1
upphafi voru fjórar deildir við
háskólann í Leiden: Heimspeki-
deild, guðfræðideild, lagadeild og
læknisfræðideild, en fljótlega var