Lesbók Morgunblaðsins - 16.08.1980, Blaðsíða 12

Hann er faðir Júgóslavíu í núverandi mynd og
óumdeildur leiötogi, sem ögraöi Kremlverjum og
komst upp meö þaö.
Leo Sievers lýsir hér uppruna Titos og leiö
hans á tind valdanna, sem ekki var alltaf blómum
stráö og ekki heldur alltaf geösleg.
Bíóiö er búiö. Fólkiö þrammar í
snjónum áleiöis til Café Moskva viö
Terazijétorg í Belgrad. Þar sitja menn á
bak viö blöö eöa spjalia saman.
Bíógestirnir bætast í hópinn. „Hvaö er
aö frétta? Hvernig líður Tito? Er
nokkuö aö frétta frá Afganistan?"
Samhengiö er óþægilegt, ónota-
iegra fyrir þetta land en nokkurt annaö
í veröldinni um þessar mundir. Því aö
hinn 87 ára gamli þjóðhöföingi er
trygging fyrir sjálfstæöi landsins. Fólk
spyr í angist, hvort fráfall Titos muni
freista Rússa til aö seilast til íhlutunar
um málefni Júgóslavíu. Sovéskir her-
menn í Kabúl kalla fram í huga manna
ógnvekjandi myndir af rússneskum
skriödrekum í Belgrad.
Júgóslavía án Titos? Gætu aörir en
hann haldið saman hinum sundurleitu
þjóöum, sem sigurvegarar fyrri heims-
styrjaldar skeyttu saman í eitt ríki, en
hann geröi nærri því aö einni þjóð, aö
minnsta kosti aö pólitísku afli, sem er
veigamikiö í Evrópu?
Evrópa án Titos? Mun jafnvægið í
Evrópu raskast, jafnerfitt og hefur
veriö aö halda því? Meö öryggistilfinn-
ingu línudansarans hefur hann leitt
land sitt í hlutverki þriöja aflsins.
Landiö hefur 22 milljónir íbúa, sjö
þjóðerni, þrenns konar trúarbrögö,
fimm tungumál, flókiö þjóöfélagskerfi,
neikvæöan viöskiptajöfnuö og vaxandi
veröbólgu, en þetta land hefur hinn
aldni skæruliði gert aö fyrirmynd
hlutlausra ríkja og sjálfan sig aö
táknmynd Þriöja heimsins.
Heimurinn án Titos? Heimur risa-
veldanna í lok sem meö tæknibyltingu
hefur aukið mátt hernaöar ómælanlega
og smækkaö landfræöilegar fjarlægöir
niöur í smámuni. Mun þessi heimur aö
lokum skiptast í tvær stórar heildir?
Hægt er aö nefna Tito í sömu
andránni og Churchill, Stalín og de
Gaulle, þó aö ekki sé hægt aö líkja
saman fortíö hans og neinna hinna né
heldur landi hans og heimsveldinu
Sovétríkjunum og fyrri heimsveldunum
Frakklandi og Stóra Bretlandi, hvaö þá
Bandaríkjunum.
Að dansa — yfir lík
ef nauðsyn krefur
Þaö sem hann gerði, gerði hann vel
og vandlega: hann var lipur þjónn,
duglegur járnsmiöur, slyngur áróöurs-
maöur, fífldjarfur skæruliöi, skipulags-
frömuöur og fundvís á nýjar leiöir í
senn, stjórnmálskörungur meö glæsi-
brag þeirra, sem gjarnan dansa, þar
sem aðrir ganga, og ef nauðsyn krefur,
þá einnig yfir lík.
Flestir samferöamenn hans hafa
farið á undan honum, samherjar,
keppinautar og hugsanlegir eftirmenn.
Þaö liggur í hlutarins eöli, að menn
verði einmanna hátt á níræðisaldri. Á
þeim aldri varöveitast aöeins hin
gömlu kynni, ef þeim hefur veriö sinnt
aö marki alla tíö. En maöur með feril
Titos er ekki líklegur til þess. Á slíkri
lífsleiö veröa ekki aöeins jvinirnir að
víkja, heldur oft vinirnir líka.
Þróunarbrautin frá sveitadreng til
stjórnvitrings á heimsmæiikvaröa hófst
á 19. öld og náöi yfir tíma reglu,
upplausnar, fjögurra stríða, tveggja
byitinga, skæruliöabaráttu, nýskipunar
og nýs upphafs.
Tito var sonur Franjo Bros, bónda,
og fæddist 7. maí 1892 í hvítkölkuöu
steinhúsi meö rauöu tígulsteinaþaki í
þorpinu Kumrovec í Króatíu um 60 km
fyrir noraön Zagreb. Af þeirri jörö, sem
veriö haföi í ættinni frá því á 17. öld,
voru þá aðeins eftir fjórir hektarar, því
aö hitt haföi verið selt á þrengingartím-
um. Þaö var því of lítiö landrými eftir, til
þess aö hægt væri aö framfleyta
fjölskyldunni meö sæmilegu móti, og
oft var ekki nóg aö boröa.
í kaþólsku kirkjunni í þorpinu var
sveinbarniö skírt í höfuðið á heilögum
Jósef, en dulnefniö Tito fékk hann ekki
fyrr en hálfri öld síöar. Faöir hans var
Króati, en móöir hans Slóveni. Hún átti
13 systkini og ól manni sínum 15 börn.
Króatía tilheyröi konungsríkinu Ung-
verjalandi, en Slóvenía austurrísku
krúnunni og haföi veriö hluti ríkisins frá
tímum Karls mikla. Tito ólst upp í
Kumrovec, þar sem bændurnir töluöu
króatísku, en yfirvöldin ungversku.
Móöurforeldrar Josips töluöu slóv-
ensku og þýzku, en hann heimsótti þá
oft.
Josip Broz er sem sagt ættaður frá
hinu sama víöáttumikla menningar-
samfélagi Dónár-ríkisins og Gustav
Husak og Janos Kadar, Adolf Hitler og
fjölskylda núverandi páfa. Andstæður
og deilur þessa samfélags mótuöu
hann, vöktu áhuga hans og löngun til
menntunar, tilfinningu fyrir hinu fram-
kvæmanlega, kenndu honum aö sýna
hörku, en jafnframt aö laga sig að
aöstæðum — og umfram allt aö
komast af, lifa. í rauninni hefur hann
Glæsimenniö Tito áriö 1942, þegar hann var foringi skæruliða í skógum
Júgóslavíu.
alla tíö verið Miö-Evrópumaöur með
rætur í Balkanskaga.
Josip lifði endalok
gamla heimsins
í æsku hans leit heimurinn þannig
út: í Vín, höfuöborg ríkisins, sat Franz
Joseph, keisari, þar lék valsakóngurinn
á fiölu og þar skrifaöi Arthur Schnitzler
bækur sínar sér til hugarléttis. En þessi
heimur var aö syngja sitt síöasta og
stefndi til glötunar. Tveimur árum fyrir
fæöingu Josips framdi Rudolf, krón-
prins, sjálfsmorö í Meyerling, sex árum
síöar drap ítalskur stjórnleysingi keis-
aradrottninguna, hina fögru og lof-
sungnu Sissi, og þegar Josip var 22
ára, skaut Serbi austurrísku krónprins-
hjónin til bana í Sarajevo.
Josip Broz liföi upplausn þessa
heims, endalok hans í öngþveiti. Hann
læröi aö biðjast fyrir, sæta upp hey,
sitja hesta, lesa og reikna. Hann var
búinn meö skólann tólf ára, hjálpaöi
síðan til viö búskapinn og fékk svo
vinnu viö útiveitíngastaö, þar sem hann
þvoöi glös og bar fram bjór viö
undirleik grátklökkrar Sígunahljóm-
sveitar.
Sumariö 1906 geröist hann lærling-
ur í járnsmiðju. Þar var hann í þrjú ár,
svaf í hesthúsi nálægt verkstæöinu,
læröi og vann í 12 tíma á dag, en á
kvöldin nam hann fræöi Marx og
Engels af þýzkum iönsveini, sem
Schmidt hét. Þegar hann gekk í félag
málmiönarverkamanna, varö hann
sjálfkrafa flokksbundinn í flokki sósí-
aldemókrata í Króatíu.
Um þetta leyti innlimaöi Austurríki-
Ungverjaland löndin Bosníu og Herze-
govinu í ríkiö, en þau eru.fyrir sunnan
Króatíu og aðallega byggö Múhameös-
trúarmönnum. Öldum saman tilheyröu
þau Tyrkjaveldi, sem nú var aö
splundrast. í Balkanstríðinu 1912 og
1913 reyndu arftakar þess ríkis aö
hrifsa sem mest landsvæöi til sín af því,
sem eftir var af Tyrkjaveldi í Evrópu.
Hér var um aö ræöa Serbíu og
Grikkland, Rúmeníu og Búlgaríu, Alb-
aníu og Montenegro (Svartfjallaland).
Josip Broz tók engan þátt í þeim
ruglingslegu átökum, sem áttu sér staö
á þeim svæðum, sem Júgóslavía varö
síöar til úr. Hann fór á flakk, vann í
Vínarborg, Pilsen Munchen, Mannheim
og í Ruhrhéraðinu. Þegar hann var 21
árs, 1913, sneri hann heim aftur og
gegndi herskyldu sinni. Þegar fyrri