Lesbók Morgunblaðsins - 13.06.1981, Blaðsíða 4

Haraldur Ásgeirsson
Fjölskyldumynd úr Torfahúsi tekin um 1895. F.v. Torfi Halldórsson, Ástríður, Kristján,
Ólafur, Maria Össurardóttir, Sigríður, Magnús Bergur Guðmundsson (fósturbróðir) og
Hvalveiðistöð Ellefsens um síðustu aldamót.
Atvinnusaga þjóöar er hljóölátari en
stjórnmálasagan. Forkólfar atvinnumála
eru oft litlir fjölmiðlamenn og láta
athafnir meiru skipta en orð. Athafnirnar
veröa hinsvegar oft bitbein stjórnmála-
manna, sem sumir eru gjarnari til
ofanveltu en uppbyggingar. Þannig
blasa staöreyndirnar viö nútímanum og
sennilegt er aö svo hafi lengi veriö, þótt
fjölmiölatækni hafi veriö minni.
Atvinnusaga Flateyrar gæti veriö
táknræn fyrir þá þróun atvinnulífs í
landinu sem leiddi til sjálfstæðis og
fullveldis. Vakning Fjölnismanna og bar-
átta Jóns Sigurðssonar var okkur mjög
mikilvæg, en minni árangur heföi náðst
af þeim störfum hefði atvinnuþróunin
ekki fylgt eftir. í raun vaknaöi á sama
tíma meö þjóöinni sú frjálshyggja, sem
nægöi til þess aö byggja upp atvinnu-
vegina svo aö þeir fóru aö bera arö.
Landsmenn tóku aö skipta meö sér
störfum, sjálfstæöri verslun var komiö á
og það dró úr hokri. Þeirri spurningu má
líka velta fyrir sér hvort það hafi frekar
veriö stjórnmálaskörungarnir sem skópu
þróun atvinnuveganna eöa hvort þróun
atvinnuveganna hafi vakiö upp nýta
stjórnmálamenn.
Á Vestfjörðum er ekki óalgengt aö
rekja öra þróun frjáls hugarfars, aukins
áræöis og hugmyndaauögi til fundahald-
anna aö Kollabúöum. Ýmsir þar telja þá
fundi kveikjuna aö Þjóöfundinum á
Þingvöllum 1851. Vorhugur þessarra
tíma hefur líka vakaö hjá Torfa Hall-
dórssyni, þegar hann kaupir Flateyrar-
eignirnar viö fráfall Friðriks Svendsens í
febrúar 1856.
4
Friðrik Svendsen hafði stundaö nokkra
verslun og útveg á Flateyri um alllangt
skeið, en síöustu æviár hans voru
honum erfiö, og starfsemin þá lítil. Torfi
Halldórsson haföi er þetta geröist veriö
skipstjóri um nokkurt skeiö í félagsút-
gerö viö Ásgeirsverslun á ísafiröi. Hann
haföi líka aö áeggjan Ásgeirs Ásgeirs-
sonar fariö í stýrimannaskóla í Dan-
mörku og haföi skipulega sjómanna-
fræöslu fyrstur manna hér á landi.
Hann flyst nú til Flateyrar þar sem
hann setur á stofn verslun í samvinnu viö
Hjálmar Jónsson og hefur þilskipaút-
gerö. Hann mun einnig hafa kennt þar
sjómannafræöi fyrstu árin.
í raun fylgdi Torfi Halldórsson for-
dæmi Ásgeirs Ásgeirssonar sem nokkru
á undan honum tók stýrimannspróf í
Kaupmannahöfn eða 1847, og setti
síöan á laggirnar hina merku verélun
sína og þilskipaútgerö sem landsrómuö
varö. Mikiö vinfengi var jafnan meö þeim
Torfa og Ásgeiri, sem sést m.a. á því aö
Torfi skírir tvö börn sín eftir þeim
hjónum Ásgeiri og Sigríöi.
Á skútuöld gátu dugmiklir sjósóknar-
ar og forsjálir útvegsmenn efnast af
útgerö, bæöi af hákarls- og þorskveiði.
Þetta geröist líka á Flateyri og Torfi
Halldórsson mun hafa komist í all góöar
álnir, auk þess sem hann gat kostað öll
börn sín til siglinga og mennta. Flateyri
var þá í beinu sambandi viö Kaup-
mannahöfn og umheiminn. Geta má sér
til aö þær samgöngur hafi oröiö til þess
aö dönsku fiskimennirnir hófu hér skar-
kolaveiðar upp úr miðjum síöari hluta
nítjándu aldar. Aflinn mun aöallega hafa
Frá
Kollabúðum
til
karfmmslu
Brot úr
atvinnusögu
Flateyrar
veriö fluttir meö „Brunnskútum" lifandi
til Kaupmannahafnar. Jafnframt mun þó
hafa verið gerð tilraun til þess aö taka
upp reglubundnar feröir milli Flateyrar
og Hull meö ísaöan kola og annan fisk.
Þaö var því ekkert undravert aö þeir
aðilar, sem hér áttu hlut aö máli, og
bjuggu viö einhver bestu hafnarskilyröi á
Vestfjöröum, skyldu draga aö sér þann
mann, Hans Ellefsen frá Tönsberg í
Noregi, sem lang atkvæöamestur reynd-
ist viö rekstur hvalveiöa hér á landi.
Bygging hvalveiðistöövarinnar og
rekstur hennar var vissulega stórt fram-
faraspor í atvinnusögu staöarins, enda
dró stööin starfsfólk víöa aö. Inn í
byggðarlagið fluttust ný vinnubrögö og
lífskjör bötnuðu. Til nýrra beinna sam-
banda viö útlönd var stofnað, aöallega
Noreg, þaöan sem hvalveiöimennirnir
komu og viö England, en þaðan fengust
kolin og þangaö fór mest af afuröunum.
Nýir straumar mikilla viöskipta hafa því
leikið um staðinn og starfsemina.
Hvalveiðistööin hefir líka veriö reist og
rekin af mikilli hugvitsemi og myndar-
skap. Eftirminnilegir eru hinir miklu
steingrunnar úr tilhöggnu basalti, og
húsin voru vandviöuö. íbúöarhúsin
stóöu uppi á bökkunum fyrir ofan
verksmiöjuna. Þessi hús voru planka-
byggð, höfðu veriö reist í Noregi og viöir
sammerktir áöur en þau voru flutt í
einingum til íslands. Tignarlegast var þó
íbúðarhús Ellefsens, sem hefir veriö
þjóðinni til vegsauka fram til þessa, og
vonandi veröur enn évo um langan
aldur. Þetta hús, Ráöherrabústaöurinn í
Reykjavík, gista nú þjóöhöföingjar og
fyrirfólk í boöi íslenska ríkisins og er þaö
notað til hverskonar opinberra virö-
ingarathafna. Ráöherrabústaðurinn var
gjöf Hans Ellefsens til fyrsta íslenska
ráöherrans Hannesar Hafstein, sem ver-
iö hafði sýslumaöur ísfirðinga síöari
hluta athafnatíma Ellefsens á Sólbakka.
Bruni Hvalstöövarinnar í ágúst 1901
hefir veriö ógnar áfall fyrir byggöarlagiö,
þar sem þessi lang stærsti atvinnurekst-
ur hvarf af sjónarsviöinu fyrirvaralaust.
Áhrif atvinnurekstrarins gátu þó ekki
brunniö, og þau komu fram í margvís-
legum framkvæmdum á staönum á
næstu áratugum.
í því sambandi má nefna nokkur
dæmi: Skipaútgerð var veruleg frá
Flateyri. Vélbátanotkun hófst mjög
snemma, m.a. vegna kynna við dönsku
kolaveiðimennina. Togari var geröur
þaöan út 1907. Árið 1910 var keyptur
svo mikill saltfiskur af erlendum togurum
að sækja þurfti fólk í nærliggjandi firöi til
verkunar. Áriö 1911 og 1912 voru leigöir
tveir togarar af Jansen togarafélaginu
þýska, og þéir geröir út á síld og þorsk
með íslenskum áhöfnum. í framhaldi af
því byggöu Þjóöverjar svo 1912 og 1913
fiskmjölsverksmiðju á Sólbakka, til þess
aö nýta bein og fiskúrgang af Vestfjörö-
um.
Bygging þessarar fyrstu fiskimjöls-
verksmiöju hefur vissulega veriö stór-
átak. Auk þess voru bæöi hús og tæki
vandaðri en gerðist í verksmiöjum sem
síöar voru byggðar. Verksmiöjan var
reist aö hluta á lóöum hvalveiöistöövar-
innar. Hún kemst í eigu íslendinga í
stríösbyrjun og var síöar breytt í síldar-