Lesbók Morgunblaðsins - 20.06.1981, Blaðsíða 13

sinn og væntanlegan tengdaföður um
hugmyndafræðilega villu og steypir
honum þannig í ógæfu til að efla sinn
eiginn frama. Kvöldið, sem ég sá
leikritið, virtist mér sem áhorfendur
væru djúpt snortnir, sem ekki er að
furða, þar sem margir þeirra gætu
bæði beint og óbeint vegna eldri
ættingja og venzlamanna hafa þekkt til
nákvæmlega hliðstæðra tilfella.
Saga fjölskyldu Trifonovs sjálfs
skýrir það vel, hvers vegna honum er
svo mjög í mun að líta til baka og hvers
vegna honum tekst það svo vel. Faðir
hans tók þátt í byltingunni 1905, þegar
hann var aðeins 16 ára. Móðir hans,
sem einnig var félagi í kommúnista-
flokknum fyrir byltinguna, faldi Stalín
einu sinni í íbúð sinni 1912. Faðir hans
var einn af þeim, sem skipulögðu
sveitir rauðliðanna 1917, þær sem áttu
að verja byltinguna. Síðar var honum,
eins oag Trifonov orðar það, „ýtt til
hliöar". Og enn síðar lét Stalín skjóta
hann.
Þaö var bók, sem Trifonov skrifaði
um fööur sinn og tíma hans um 1965,
sem viröist hafa komiö honum á þá
braut, sem hann er nú á sem rithöfund-
ur. Fyrir fyrstu skáldsögu sína hlaut
hann Stalínsverölaun. Tveimur árum
eftir útkomu hennar dó Stalín. Þá tók
við í landinu tímabil spurninga og
óvissu. Trifonov fannst þá erfitt að
skrifa. Hann hélt í burtu út í auðnina,
sem í þessu tilviki var hinn sovézki hluti
Mið-Asíu, og skrifaði langa skáldsögu
um lagningu skurðar, sem ekki er efni,
sem hægt væri aö ímýnda sér, aö hann
sneri sér aö núna.
„Endurskin brennunnar“, bókin um
fööur hans, gaf honum tilefni til aö
íhuga betur tímabil byltingarinnar,
þriöja og fjórða áratuginn, og til aö
rifja upp minningar um margt fólk, sem
eins og faöir hans haföi veriö hreinsaö
burt og síðan „ýtt til hliðar" úr gerð
Stalíns á sögu Sovétríkjanna. Eitt af
því, sem Trifonov viröist hafa lærzt af
þessu, var aö ógerningur væri að
fordæma neinn að fullu.
í síöustu bók hans, „Gamli maöur-
inn“, segir einhver, sem er að velta fyrir
sér dómi bolsévika yfir Kósakka, sem
talinn er hafa svikið þá í borgarastyrj-
öldinni: „Þetta er það, sem ég ekki skil:
Þeir eru svartir eða hvítir, djöflar eöa
englar. Og enginn er þar á milli. Það er
dálítiö af djöfli og dálítiö af engli í
hverjum okkar.“
í landi, þar sem hinn opinberi áróöur
snýst enn allur um hið svarta og hvíta,
er ákall Trifonovs um skilning í garö
allra þeirra, sem orðiö hafa illa úti í
stormum hinnar sovézku sögu, mjög
áberandi og, aö því er ætla mætti,
hlýtur að snerta djúpt marga rússn-
eska lesendur. Sennilegt er, aö næsta
skáldsaga hans verði í sama anda, því
að hann segir, að hún sé „saga minnar
kynslóðar“.
„Það sem mig langar til aö vita,“
sagði einhver við mig í Moskvu, „er
hvernig Trifonov tekst að fá allt það
gefið út, sem hann skrifar.“ Trifonov
myndi ekki veröa undrandi yfir slíkri
tortryggni. Andstæöan milli örlaga
hans og ýmissa annarra rússneskra
rithöfunda og nú einnig vinar hans,
Aksyonovs, sem hann saknar mjög, er
öllum augljós.
Trifonov segir: „Rússneskur rithöf-
undur verður að skrifa fyrir sína eigin
þjóö — skilyröislaust — því að gróf-
lega sagt er ekki mikil þörf á okkur
erlendis." Eftir byltinguna ákváöu
margir helztu rithöfundar Rússlands aö
dvelja um kyrrt í landinu, hvað sem á
dyndi, og sumir uröu aö gjalda hræöi-
lega fyrir þá ákvöröun. Pasternak
sárbændi Krúsjév um aö gera sig ekki
útlægan, þegar mest gekk á útaf
— eöa var
hún bara Anna Anderson —
Sem drottning vildi hún lifa. Nú deyr hún
í örbirgö. Anna Anderson er komin aö
áttræðu og bíður nú dauöa síns. Allt frá
tvítugsaldri hefur hún haldiö því fram, aö
hún væri dóttir Nikulásar II Rússakeisara.
Það er ömurleg, allt að því sorgleg sjón,
sem blasir við augum þeirra er koma til
húss eins, sem áöur var fagurt lystihús í
Charlottesville í Virginíufylki í Bandaríkjun-
um. Hvar gefur þar að líta: Flökkuhunda og
flökkuketti, pappahylki og tómar niður-
suðudósir hvarvetna, úrgang og óþverra.
Inni á milli alls þessa er legubekksræfill,
sem á hvílir sárþjáö, skinhoruð kona og á
skammt eftir.
Einu sinni var nafn hennar á allra vörum
víða um heimsbyggðina. „Hún er að berja
nestið," segja læknarnir. Sjúkdómslýsing-
in: beinatæring. Hennar „keisaralega tign,“
eins og maöur hennar kallar hana, getur
ekki hrært hægra fót. Og vinstri handlegg-
ur hennar er lamaður.
Hún hefur nýlega gengið undir
magauppskurð. Læknarnir eru hikandi aö
vitja hennar: „Þaö er ekki hægt í þessu
ólyktargreni. Það verður aö flytja hana í
sjúkrahús," segja þeir. En Anastasía neitar
meö öllu aö hverfa úr húsinu, þar sem hún
hefur dvaliö beztu daga ævi sinnar. „Ég vil
vera hjá manninum mínum og húsdýrunum
mínum, þegar ég dey,“ segir hún kjökrandi.
Maöur hennar er prófessor í sögu og heitir
John E. Manahan og er átján árum yngri en
hún. Hann segir: „Henni þykir gott að
ferðast í bíl. Oft ber ég hana út í bílinn,
þegar heilsan leyfir.“
Svona er þá komið lífi konunnar, sem
veitti þýzkum dómstólum ærið að starfa
áratugum saman. Seytjánda febrúar 1920
var ung kona dregin upp úr merkjaskuröi
við Berlín. Hún ætlaöi aö svipta sig lífi.
Enginn vissi, hver hún var. Á geðveikrahæl-
inu, þar sem hún dvaldi fyrst um sinn, gekk
hún undir nafninu „Ungfrú X“. Lengi vel
fékkst hún ekki til aö segja eitt einasta orö.
En loks rauf þessi skeflda mannvera
þögnina: „Ég er Anastasía Nikolajewna
• •
Omurleg ævilok
keisara-
dótturinnar
Anastasiu
Romanowa, dóttir keisarans. Ég ein liföi af,
er fjölskylda mín var myrt af bolsévíkum í
Jekaterinenborg í Síberíu 16. júlí 1918.“
Margir trúöu henni, einkum þýzkir aöals-
menn. En aðrir voru sannfærðir um, að
þessi „Anastasía“ væri pólsk sveitastúlka,
Franziska Schanzkowski að nafni, og aö
hún vildi meö þessari fullyrðingu sinni
veröa erfingi keisaraauðsins.
Anna hafði hægt um sig allt til ársins
1938. Það sem hleypti henni af stað var
útgáfa erfðaskírteinis til handa Barböru
hertogaynju í Mecklenborg, sem var
barnabarn Nikulásar keisara. Anna vildi
ógilda það og fór í mál viö hertogaynjuna,
en tapaði því. Áfram stóð hún í málaferlum
en án árangurs. Þegar lengra leið snerist
hugur hennar ekki um auöinn, heldur hitt
að hún fengi það staðfest að hún væri
keisaradóttir. Þrátt fyrir fjölda vitna vildu
dómstólar ekki samþykkja það og hæsti-
réttur var á sama máli.
Áriö 1928 fluttist Anna til Ameríku í boöi
Xeníu prinsessu, sem var í ætt við
keisarann. Fjórum árum seinna sneri hún
aftur til Þýzkalands. Fyrst átti hún heima í
Hannover, því næst í hrörlegum bústaö í
Unterleugenhardt í Svartaskógi. Hún flutti
til Manahan prófessors, sem var vellríkur
og dekraöi viö hana árum saman. En sú
hamingja er nú á enda, og fjármunirnir á
' þrotum. Og leyndardóminn um hvort hún
sé Anastasía tekur Anna með sér í gröfina.
Nikulás Rússakeisari ásamt
stórfurstaynjunum Olgu og
Maríu, Alexei ríkiserfingja,
Tatjönu stórfurstaynju og
Anastasiu, sem er þriðja frá
hægri. Bolsevikar myrtu fjöl-
skylduna eftir byltinguna, en
kona að nafni Anna Andersen
heldur því fram, að hún hafi
lifað af og sé Anastasia. Til
hægri: Eiginmaðurinn, sem
annast hefur hennar keisara-
legu tign síðustu árin og
húsið, sem er alveg að grotna
niður.
Anna Anderson — eða Anastasia
— helsjúk og eiginmaðurinn reynir
eftir föngum að hjúkra henni, en
híbýlin eru likust ruslahaug. Leynd-
armálið mikla tekur gamla konan
með sér í gröfina.
„Doktor Zivago". Og hver getur sagt,
að Solzenitsyn, sem nú dvelur í Nýja
Englandi, hafi fariö frá Rússlandi aö
neinu leyti nema líkamlega?
Þá bendir Trifonov einnig á, að hægt
sé aö segja mikiö, ef menn halda sig
við sköpun listaverks, en snúa sér ekki
að „gagnáróðri".
Ef til vill nýtur hann þess, aö hann er
ekki gefinn fyrir háösádeilu (satíru) og
því síður fyrir ritdeilur. Þegar hann
skrifar um hina erfiöu, liönu tíma, er
þaö, segir hann, „til aö sýna, hvernig
fólk lifði og hugsaði þá, hvernig það
vann, á hvern hátt þaö var ánægt,
giftist og elskaðist.“ Hrifning áhorf-
enda af leikgerö sögu hans, „Húsiö á
stíflunni“, er sönnun þess, hve vel
honum tekst að hræra rússnesk hjörtu.
Að sjálfsögðu er ritskoöun alltaf til
staöar, en hvenær hefur hún ekki verið
viö lýöi í Rússlandi? (Og auðvitað eru
lesendur hans glöggir. Það kemur til
dæmis fram nánast sem aukaatriði, að
annar máganna, sem deila um „Guern-
ica“ í sögu hans, sé listmálari, sem hafi
stundað nám í París fyrir byltinguna,
en eyðilagt allar myndir sínar í örvilnun
á hinum skelfilega fjórða áratug.)
Hið merkilega er, að þó að fleiri
rithöfundar hafi verið gerðir útlægir á
valdatíma Bresnévs en nokkru sinni
hjá Krúsjév, þá fá Trifonov, Rasputin
og nokkrir aðrir rithöfundar gefin út
verk, sem aldrei hefðu birzt á prenti á
tímum Krjúsjévs.
Höf.: Mark Frankland.
— Svá— þýddi.
13