Lesbók Morgunblaðsins - 13.11.1982, Blaðsíða 3

Séra Matthías Jochumsson ásamt heimilisfólki sínu við kirkjuna í Odda á Rangárvöllum. Bréf hans er
hrikaleg lýsing á harðindunum vorið 1882.
borga jafn langt og ítarlegt
skeyti með lýsingu á einstökum
atburði, sem þó taldist til stór-
tíðinda. En nú fékkst fréttin
fyrir lítið, var „hlustuð" og fer
hér á eftir:
„Klukkan er 3.15. Þarna
koma Þjóðverjarnir, Hitler og
fylgdarmenn hans til skógar-
ins. í fylgd með Hitler eru Gör-
ing, yfirmaður flughers, von
Brauchitsch, yfirmaður land-
hers, og Keitel, yfirmaður her-
foringjaráðsins, einnig von
Ribbentrop, utanríkisráðherra,
allir einkennisklæddir. Hitler
gengur i fararbroddi niður
skógargötuna framhjá Elsass-
Lothringen-minnisvarðanum,
sem Frakkar reistu til minn-
ingar um endurheimt þessara
landsvæða árið 1918. Minnis-
varðinn sýnir sverð rekið í gin-
ið á erni (þýska erninum) og
ber áletrunina „að nú hafi hinn
mikli glæpur þýska keisara-
veldisins verið afmáður“. í dag
er varðinn þakinn þýskum
herfánum, sem skyggja á áletr-
unina.
Hitler staðnæmist andartak
við varðann og heldur svo
áfram inn í rjóðrið, þar sem
gamli járnbrautarvagninn
sögulegi stendur, en í honum
voru vopnahléssamningarnir
1918 undirritaðir. Rjóðrið er
um 200 ferm.
Vanginn er á teinum nálægt
þeim stað, sem hann stóð 1918.
Skammt frá er álctruð granít-
hella: Hér var hroki þýska
keisaraveidisins brotinn á bak
aftur 11. nóvember 1918 af
frjálsbornum þjóðum. Hitler
les áletrunina, en við hlið
steinsins stendur nú herfáni
hans sjálfs.
Nú er haldið að járnbraut-
arvagninum. Fyrir utan stend-
ur þýskur herflokkur og heils-
ar með byssunum. Við sjáum
inn um gluggann á járnbraut-
arvagninum, heldur Shirer
áfram. Hitler tekur sér sæti
fyrir miðju borði á sama stað
og Foch marskálkur sat 1918.
A aðra hlið hans setjast Gör-
ing, von Brauchitsch og Keitel,
en á hina von Ribbentrop og
Rudolf Hess.
Gegnt þeim við borðið eru
fjórir stólar — auðir.
Klukkan er nú orðin hálf
fjögur, en á þeirri stundu áttu
samningarnir að hefjast. Þetta
stendur heima, þarna koma
samningamenn Frakka. Þeir
voru í París í nótt og óku það-
an í bifreið, 44 mílna (70 km)
leiö. Þeir ganga hratt niður
skógargötuna, staðnæmast
ekki við E-L-minnisvaröann og
þýski herflokkurinn við vagn-
inn er með byssur í hvíldar-
stöðu.
Þýskur liðsforingi tekur á
móti Fransmönnunum við dyr
vagnsins og þeir stíga upp
þrepin, Hunzinger, hershöfð-
ingi fyrstur. Hann er í hers-
höfðingjabúningi landhers, en
Bergeret og La Luc í búningum
flughers. Eini óeinkennis-
klæddi maðurinn, sem í vagn-
inn fer, er Leon Noel, sendi-
herra Frakka í Póllandi. Hann
heldur á skjalamöppu.
Hitler stendur upp, þegar
þeir ganga inn og með honum
fylgdarsveinar hans. Hitler,
Hess, Göring og von Ribben-
trop heilsa hverjum einstökum
með því að rétta fram hægri
hönd, hinir heilsa á hermanna-
vísu. Þeir eru kynntir hver öðr-
um og allir setjast. Hunzinger
gagnvart Hitler. Síðan gefur
Hitler von Keitel orðið.
Von Keitel kvað Þjóðverja
hafa lagt niður vopnin 1918 í
fullu trausti til 14 punkta Wil-
sons Bandaríkjaforseta. Þjóð-
verjar voru ekki sigraðir. Svik
bandamanna hófust strax
vopnahlésdaginn 11. nóvember
1918. Þetta var upphafiö að
þjáningum þýsku þjóðarinnar.
Rangir eiðar og rofin dreng-
skaparheit hefðu mætt Þjóð-
verjum, eftir að þeir höfðu bar-
ist hraustlega í fjögur ár gegn
ofurefli liðs. Þriðja september
árið áður (1939) hefðu Bretar
og Frakkar sagt Þjóðverjum
stríð á hendur, án þess að þeir
hefðu neitt til saka unnið, frek-
ar en í fyrra skiptið. Nú væri
úrskurður vopnanna fallinn.
Frakkland er sigrað. Enda þótt
þýska stjórnin hefði beðið
frönsku samningamennina að
koma til Compiegne-skógar,
þessa sögufræga staðar, þá
væri það ekki gert í hefndar-
skyni, hcldur til að leiðrétta
ranglæti og má burtu Ijótan
blett, sem Frökkum væri ekki
til neins sóma, Frakkar væru
sigraöir, viðnámsþróttur þeirra
þrotinn eftir frækilega baráttu,
í mörgum samfelldum og blóð-
ugum orustum. En Þjóðverjar
ætla ekki að láta svívirðu og
smán vera einkenni samninga
sinna við jafn hraustan and-
stæðing (og síðan rakti von
Keitel vopnahlésskilmála Þjóð-
verja, sem auðvitað þóttu stór-
tíöindi á sínum tíma, þótt Iftið
færi fyrir þeim undir lok stríðs-
ins).
Athöfnin stóð í aðeins 12
mínútur, henni iauk kl. 3.42.
Nú stóöu Þjóðverjarnir upp,
allir nema Keitel, en hann hélt
samningunum áfram. Hitler
kvaddi á sama hátt og hann
heilsaði. Hið sama gerðu föru-
nautar hans. Þegar út var kom-
ið lék lúðraflokkur „Deutsch-
land uber alles“ og Horst
Wessel-sönginn.
Skömmu síðar gengu
frönsku samningamennirnir út
og héldu til tjalds sem reist
haföi verið í rjóðrinu. Þar gátu
þeir haft símasamband við
frönsku stjórnina.
Shirer skýrði frá því að Þjóð-
verjar hefðu vakið á þessu sér-
staka athygli vegna þess að
1918 höfðu þýsku samninga-
mennirnir ekkert slíkt athvarf.
Eftir að hafa hlýtt á skilmála
bandamanna var einn þeirra
sendur til aðalstöðva þýsku
herstjórnarinnar i Spa, en hinir
sváfu í járnbrautarvagni. Svar-
ið frá Spa kom aðfaranótt 11.
nóvember 1918.
„Grilli eigi nema
við og við til sólar“
Stíllinn er hægari, frásögnin
rólegri, atburðir magnaðri í
sendibréfi sr. Matthíasar Joch-
umssonar í Odda, þjóðskáldsins
hugljúfa, sem birtist í „Isafold“
fyrir réttum 100 árum. Þá var
enginn ritsími hér á landi, hvað
þá talsími og sendibréfin bárust
seint með póstinum, sem fór ríð-
andi um sveitirnar. Bréf sr.
Matthíasar fer hér á eftir í
heild:
Odda, 24. maí 1882
Hinn mikli grasbrestur,
einkum á harðvellinu hjer
eystra, í fyrra sumar, olli því
að bændur í hreppum þessum
urðu að fella allan fjölda
nautpenings, svo og annan
pening að líku skapi. Þó verð-
ur að játa, þó illt sje, að of
margir bændur voru of vana-
fastir við útigang sinn á
sauðfje og vogunar ásetningu
þá, sem hjer eins og víðar á
landinu, hefir lengi verið
lands og lýða tjón, og fjöldi
fjár var í þessum hreppum
settur á lítil hey eða engin.
Arangurinn var sá, sem nú er
framkominn. Enda studdi
allt að óförunum; fyrst var
jörð öll eins og sviðin eftir
grasleysið, en síðan kom einn
hinn hrakviðramesti vetur,
bæði fyrir hross og sauði. Þó
bar lítið á felli nema á ein-
stöku bæjum, allt til páska,
enda virtist þá batinn kom-
inn; var þá flestallur búsmali
kominn að nástrám. En ein-
mitt er vonir manna voru
sem sárastar, kom hið mikla
og minnisstæða fellihret og
sandstormur; hófst hann hjer
23. apríl og stóð allt til 4.
dags maímánaðar, með 6—9
stiga frosti, heiptar stormi og
stundum snjóbyl, en með
þeim ódæmum af sandroki,
að vart sást í viku á milli
húsa hjer á RangárvöIIum; og
þótt háloptið væri optast nær
heiðskírt, grillti eigi nema við
og við til sólar; var þó bylur-
inn eða sandrokið enn svart-
ara, að sögn, á Landinu, og
hærra á völlunum í þessari
sveit. Allar ár lagði strax
undir sterka ísa, öll mannferð
hætti, engir sáu aðra menn á
meðan þessi undur stóðu, því
stormurinn hjelt öllu lifandi
innibirgðu, en allt sem úti var
og ekki hafði náð húsi, krókn-
aði eða rotaðist til bana.
Sandfokið sótti og inn í húsin,
blandaði allan mat og drykk,
ogjafnvel munnvatn manna.
Víða gerðist fólk hrætt og
örvinglað, enda voru þá flest-
ar bjargir bannaðar, þar
sumstaðar var engin lífsnær-
ing til fyrir fjenað og sum-
staðar skorti allt: hey, mat og
eldivið; lagðist þá vesalt fólk
fyrir, fól sig Guði og Ijet svo
fyrir berast, uns kynjum
þessum tók heldur að Ijetta 2.
og 3. maí. Óhætt má fullyrða,
að ofviðri þetta hafi í þessum
tveimur hreppum drepið hátt
á annað þúsund fjár og að til-
tölu eða meira af hrossum, og
hefir þó fjöldi fallið síðan.
Sumt, eða jafnvel margt, af
fje því sem fallið er, eða er að
falla, deyr af einhverjum
veikindum meðfram; og þar
sem sauðburður er byrjaður,
deyja almennt lömbin eða
fæðast dauð. Hjá einum
bónda láu 40 sauðir í hrönn
við fjárhús hans, er upp Ijetti
og aðgætt var, og á öðru
hvoru býli stóðu kýr og annar
peningur hungrandi inni.
Tóku þá þeir sig til, sem hey
áttu eftir, og lánuðu það
hverjum sem nauðstaddur
var og ekki hafði skorið kýr
sínar (sem stöku menn höfðu
gert). Má fyrst og fremst
nefna, og það með opinberum
heiðri hinn gamla heiðurs-
mann Filippus Þorsteinsson í
Bjólu og syni hans Ámunda
og Filippus, og teingdason
hans, Jón Eiríksson; til þess-
ara manna, einkum þó til
hins fyrstnefnda, var dag og
nótt sótt hey úr þremur vest-
ustu hreppum sýslunnar,
fleiri hundruð hestar af
grænstör; var þar svo mikil
ös sem af lestafólki í kaup-
stað; var og gefins matur,
borinn fyrir menn, en hey
fyrir hross, og er þeirri að-
sókn enn eigi Ijett.
Annars bjargvættar hjer
eystra er skylt að geta, en það
er hinn alkunni höfðings-
bóndi Sigurður dannebrogs-
maður á Skúmstöðum; hefir
hann enn sem fyrr orðið
fjölda manna að liði, bæði
með stórkostlegri hey eða
fóðurhjálp og að öðru leyti
með ráðum og dáð. En þó
hafa allir hjálpað eftir efn-
um; en svo mikils hefir við-
þurft, að fellirinn á sauðfje
og hrossum er samt almenn-
ur orðinn og hinn stórfeldasti
í manna minnum. Þó taka út
yfir sandskemdirnar, og er
það ekki að orðlengja, að í
ofviðrinu hafa í framan
nefndum hreppum aleyðst yf-
ir 20 jarðir og býli, en fjöldi
annara orðið fyrir stór-
skemdum; og sumar beztu
jarðir, sem áður voru, t.a.m.
Oddi, Stóruvellir, Klofi,
Leyrubakki, Reyðarvatn o.fl.
Eptir lausri áætlun telst mjer
sem fasteigna- og lausafjár-
skaða hjer um bil 100 búenda
við þetta hrun megi ekki
reikna minna en 130.000 kr.
virði, eða 1.300 kr. á hvern, og
munu það vera drjúgum
meiri peningar en þeir áttu
skuldlausa undir. — Rýrnun
á feiti eða afrennsli þessa
fræga Odda prestakalls, er
mikil orðin, enda mundi eng-
inn Tyrki, auk heldur vort
milda alþingi framar ætlast
til fengs af því fyrir landsjóð-
inn, enda fer hjer jafnmikið
fje til kostnaðar staðarábirgð
og fyrir gest og gangandi,
eins og lagt er á brauðið.
Matth. Jochumsson
3