Lesbók Morgunblaðsins - 29.01.1983, Side 6
Þórður kakali
reið vestur
Tumi Sighvatsson yngri var
sá eini af bræðrum Þórðar sem
hafði komizt lífs af úr Örlygs-
staðabardaga. Hann komst und-
an á flótta yfir fjall til Eyja-
fjarðar. Tumi bjó í Arnarbæli í
Flóa og honum voru gerð leyni-
leg boð að finna Þórð að Keld-
um. Það varð fagnaðarfundur
með þeim bræðrum, en ekki
reyndust þeir eiga skap saman
og ekki var jafnræði með þeim
og Tumi reyndist ekki nógur
maður til að játa því.
Þegar Þórður hafði fullreynt,
að ekki var styrks að vænta af
Hálfdáni, þá gerði hann ekki
Iengri stanz á Keldum, heldur
reið af stað vestur og ferðinni
heitið vestur í Dali. Þeir riðu
tuttugu saman frá Keldum svo
einhverju hefur Steinunn fengið
ráðið um liðsemdina. I Islend-
ingasögu Sturlu eru nafngreind-
ir fimm af fylgdarmönnum
Þórðar en í Þórðarsögu ekki
nema Nikulás Oddsson og
Öxna-Börkur. Þarna er ljóst
sem oftar að sá sem afritar
Þórðarsögu hefur hjá sér íslend-
ingasögu og ritar ekki upp það
sem þar er nema frásögnin sé
önnur í Þórðarsögu. í íslend-
ingasögu er það orðað svo, að
Nikulás Oddsson hafi komið til
fylgdar við Þórð á Keldum, en
höfundur Þórðarsögu hefur það
þannig, að Steinvör og Hálfdán
hafi fengið Nikulás til fylgdar
við Þórð. Höfundi Þórðarsögu
hefur fundizt það skipta máli,
hvernig þessi mikilsháttar mað-
ur var kominn til liðs við Þórð.
„Nikulás var mikill maður og
sterkur og vel viti borinn." Nik-
ulás var alla tíð einn traustasti
fylgismaður Þórðar kakala.
Hann varð síðar hirðmaður Há-
konar Noregskonungs og höfð-
ingsbóndi í Kalmanstungu.
Hjalti, biskupsson kallaður,
því hann var sonur Magnúsar
biskups Gissurarsonar og þá
bræðrungur Gissurar Þor-
valdssonar, átti að gæta ríkis
Gissurar og sat Hjalti jafnan
fjölmennur í Skálholti. Þórður
fór með leynd vestur um Suður-
land og fékk Hjalti engan pata
af ferðum hans. Hjalti hefur lík-
lega talið Sturlungahættuna úr
sögunni, að minnsta kosti með-
an hann vissi ekki annað en
Þórður væri í Noregi; flest skip
komin út þetta haust. Hann hef-
ur því lítinn andvara haft á sér
um njósnir, og menn Kolbeins
ekki komnir suður að segja hon-
um hin válegu tíðindi, þegar
Þórður reið fyrir neðan garð í
Skálholti.
Nú þætti þetta góður æsisögu-
kafli í bók eða kvikmynd, þegar
Þórður kakali reið fáliðaður á
myrku haustkvöldi fyrir neðan
garð í Skálholti en Hjalti sat
inni í stofu við öl með mönnum
sínum og þeir haft sér til gam-
ans að enn væri Þórður vesal-
ingurinn kyrrsettur í Noregi,
ekki kæmi hann út héðan af
þetta haustið.
En höfundur Þórðarsögu hef-
ur ekki skinn til að lengja mál
sitt umfram brýna þörf. Hann
hefur ekki um þetta spennandi
ferðalag Þórðar önnur orð en
þessi:
„Urðu þeir Þórður og Teitur
bræður saman nær tuttugu
menn, þá er þeir riðu frá Keld-
um. Riðu þeir vestur yfir Þjórsá
og fóru svo um héraðið, að
Hjalti biskupsson varð ekki var
við. Riðu þeir þá vestur til
Borgarfjarðar og svo til Dala.“
Frá Dufgussonum
Dufgussynir, Svarthöfði,
Kægil-Björn, Kolbeinn grön og
Björn drumbur koma mikið við
Sturlungasöguna, enda Sturl-
ungar sjálfir. Þeir voru synir
Dufgusar bónda Þorleifssonar
en móðir Dufgusar var dóttir
Hvamm-Sturlu. Dufgus var öfl-
ugur bóndi á fyrri hluta 12tu
aldar og bjó víða, því að honum
varð ekki friðsamt fremur en
mörgum á þessari öld. Hann bjó
fyrst á Sauðafelli en síðast í
Stafholti. Þá bjó hann einnig í
Hjarðarholti og um skeið á
Strönd í Selvogi, hrakinn þang-
að úr Dölunum, en Gissur Þor-
valdsson rændi búið á Strönd og
Dufgus var í Dölunum í Þórð-
arsögu. Dufgussynir voru mikl-
ar kempur til vopna og öllum
ódeigari, og voru þeir í orrustu
sem sögur fóru af, er þeirra
ævinlega að einhverju getið.
Svo undarlegt, sem það sýnist
um þessa miklu vígamenn og
hörðu andstæðinga Kolbeins
unga og Gissurar, þá voru þeim
gefin grið á Örlygsstöðum og er
sagt, að það hafi verið fyrir orð
Ólafs Svartssonar.
Dufgussonum var orðið illa
vært þegar Kolbeinn ungi hafði
orðið öll ráð manna, norðan-
lands og vestan- í sinni hendi og
ætluðu utan þetta haust, sem
Þórður kakali kom upp, en orðið
afturreka í Hrútafjörð og riðið
þá heim í Hjarðarholt. Meðan
Dufgussynir voru að heiman,
hafði Kolbeinn ungi og hans
menn farið um Dali og Vestfirði
og tekið eiða af bændum og eng-
um manni var sætt í þessum
héruðum sem ekki vann Kol-
beini eiða og höfðu af honum
grið á móti.
Þegar Dufgussynir voru orðn-
ir innlyksa í landinu, sáu þeir
sér ekki annað fært en leita eftir
griðum af Kolbeini. Þeir höfðu
engin mannaforráð né annan
afla en vopn sín til svo stórra
hluta sem þeirra að etja kappi
við Kolbein unga, allsráðandi
sem hann var orðinn nær því í
öllu landinu, þótt Hjalti bisk-
upsson teldist eiga að ráða fyrir
héruðum Gissurar sunnanlands.
Björn drumbur hafði þeirra
erinda riðið af stað norður í
Skagafjörð að friðmælast við
Kolbein fyrir sína hönd og
bræðra sinna í þann mund, að
Þórður kakali kom út að Gásum.
Með Birni drumb reið Þorsteinn
Hjálmsson, höfðingsbóndi á
Breiðabólstað í Vesturhópi, en
hann var friðsamur maður og
góður meðalgöngu við Kolbein.
Þegar þeir félagar Björn
drumbur og Þorsteinn komu á
hálsinn hjá Svínavatni, reið á
móti þeim maður sem Jón hét og
var kallaður liðsmaður. Jón liðs-
maður sagði þeim félögum
skipskomu á Gásum og þar á
hefði verið Þórður kakali og
sagðist hann sendur af Kolbeini
að finna bændur vestra og skipa
þeim að taka Þórð höndum og
færa sér, ef þeir yrðu hans varir.
Jón liðsmaður hélt síðan
áfram ferð sinni vestur, en þeir
Björn og Þorsteinn riðu áfram
norður. Þegar þeir höfðu riðið
um stund og Jón liðsmaður var
horfinn úr augsýn, mælti Björn
drumbur: „Þau tíðindi hef ég
frétt, að ég mun aftur hverfa og
ríða eigi lengra."
Þorsteinn Hjálmsson, sem var
gætinn maður, taldi þetta ekki
ráðlegt, en Björn sagði það einu
gilda, hverju hann héti Kolbeini
fyrir hönd bræðra sinna, þeir
myndu engin þau heit halda,
þegar þeir vissu Þórð kominn til
landsins, heldur fara strax á
hans fund.
Björn kægill og Kolbeinn grön
voru heima í Hjarðarholti en
Svarthöfði hafði farið vestur á
Hrafnseyri en hann var tengda-
sonur Steinunnar Hrafnsdóttur
Sveinbjarnarsonar. Mikil vin-
átta hafði jafnan verið með
þeim Eyrarmönnum og Sturl-
ungum, Steinunn hafði misst
tvo bræður sína í liði Sturlunga
á Örlygsstöðum, þá Krák og
Sveinbjörn. Þeir þóttu höfð-
ingjaefni og voru mönnum
harmdauði, og var lítil ást á
Kolbeini unga á Hrafnseyri.
Björn drumbur reið utan al-
faraleiðar til baka í Hjarðarholt
og kom þar um nótt. Hann vakti
bræður sína að segja þeim tíð-
indin. „Þeir urðu glaðir við,“ og
hafa eflaust farið að hyggja að
vopnum sínum. Þess er ekki get-
ið um marga, að þeir yrðu glaðir
við, þegar fréttist um útkomu
Þórðar kakala.
Sagnameistarinn var
ekki orðaöur við
hermdarverk
Þórður reið um Borgarfjörð
og skilur Tuma bróður sinn eftir
í Hvammi hjá Svertingi Þor-
leifssyni en heldur sjálfur
áfram vestur í Dali að Staðar-
hóli til Sturlu Þórðarsonar
frænda síns.
Kolbeinn og Gissur höfðu
svikið þá Órækju Snorrason og
Sturlu í griðum við Hvítárbrú í
janúar þetta ár. Órækju var gert
að fara utan en Sturlu sleppt
með þann eið að ganga aldrei á
móti þeim Kolbeini og Gissuri.
Sturla Þórðarson var enginn
afrekshermaður enda væri þá
líklega engin íslendingasagan,
en hann var þó í flestum meiri
háttar herferðum Sturlungaald-
ar og komst oft á vald óvina
sinna en jafnan gefin grið eða
hann náði sáttum. Þessi mikli
sagnameistari hefur verið lag-
inn að tala máli sínu og hann er
ekki orðaður við nein þau
hermdarverk, sem vektu and-
stæðingum hans hatur til hans.
Þá var hann heldur ekki jafn-
frekur til fjárins og Snorri föð-
urbróðir hans né jafnfyrirferð-
armikill höfðingi og sjúkur til
valda og því engin veruleg nauð-
syn að drepa hann.
Islandi var það mikil ham-
ingja að Sturla þvældist lífs úr
öllum sínum hrakningum og
lifði framá elliár til að skrifa
sögu aldar sinnar.
Sturla var fjórum árum yngri
en Þórður og líkast til hafa
kynni þeirra verið lítil áður en
Þórður fór utan, eða svo er að
sjá af orðum Þórðar, þegar hann
leitar liðsinnis frænda síns.
Hann segir að sér hafi verið
sagt, að „Sturla væri mestur
maður og vitrastur í þeim sveit-
um af frændum sínum.“
Ekki tók Sturla ýkja karl-
mannlega í liðveizluna við Þórð
og ér auðfundið að hann hefur
hugsað eins og Hálfdán, að það
væri ekki á það hættandi að
leggja Þórði lið; hann fengi eng-
an afla til að vinna sigur á Kol-
beini. Sturla bar því við, að sér
væri vandi á höndum um lið-
veizluna, þar sem hann væri
bundinn í eiðum við Kolbein og
eru í þeim eiðum bundnir allir
beztu bændur í mínum sveitum.
Þórður taldi það nauðungar-
eiða, sem Sturlu væri ekki skylt
að halda, en fékk þó ekki Sturlu
til að heita meiru en svo, að
Sturla sagðist skyldu búinn til
þeirrar liðveizlu við Þórð, sem
hann kynni að ráða við sig og
veita honum, þegar Þórður
kæmi að vestan.
Það blés sem sagt ekki byr-
lega fyrir Þórði, þegar tveir
menn, sem hann hefur talið
tryggt að veittu sér, Hálfdán
mágur hans og Sturla bræðr-
ungur hans, vikust báðir undan
fyrr en þeir sæju hvern styrk
hann fengi af öðrum mönnum.
Þeir Dufgussynir höfðu strax
komið til fundar við Þórð, þegar
hann kom vestur, einnig söfnuð-
ust að nokkrir menn úr liði
Órækju.
Þegar Þórður taldi sig ekki fá
meira að gert í bili í Dölunum,
hélt hann vestur yfir Breiða-
fjörð að Haga á Barðaströnd.
Hann sendi eftir Gísla Markús-
syni í Bæ og fleiri bændum, sem
honum þótti slægur í til lið-
veizlu. Kona Gísla í Bæ var
Þórdís, dóttir Vigdísar dóttur
Hvamm-Sturlu, ættföður Sturl-
unga, og Þórdís og Þórður því
systkinabörn. Gísli í Bæ hafði
jafnan verið fylgispakur Sturl-
6