Lesbók Morgunblaðsins - 19.02.1983, Side 9

Seifur sitt óvænna og lét
Prómeþeif lausan; en hann
skýrði frá spádómnum, sem
var á þá leið, að sjávardísin
Þetis myndi fæða son, sem
yrði ofjarl föður síns.
Ekki mátti tæpara standa,
því Seifur hafði þegar lagt hug
á Þetisi. Brá hann nú við skjótt
kom henni í tygi við ungan
mennskan mann, Peleif að
nafni. Var þeim haldið dýrlegt
brúðkaup og þangað boðið öll-
um Ólimpsgoðum nema Erisi
þrætugyðju. í hefndarskyni
varpaði Eris inn til gestanna
gullepli, sem á var letrað:
Handa hinni fegurstu. Þrjár
gyðjur kröfðust þegar eplis-
ins, Hera, eiginkona Seifs,
Pallas Aþena, gyðja vizku og
hreysti, og ástargyðjan Affród-
íta. Eftir harðar deilur afréð
Seifur að kveðja til dómara
SJÁ NÆSTU SÍÐU
Umsátrinu um Trjójuborg er lokið,
þegar leikur Æskílosar hefst, en sú
fræga Trójuborgar-herfór hófst út af
því sem mvndin sýnir: Paris frá
Tróju heillaðist svo af Helenu hinni
fögru, konu Menelásar konungs í
Spörtu, að hann nam hana á brott og
tók hana heim með sér.
Sveinn Einarsson
ORESTEIA —
EFNI ÞRÍLEIKSINS
Efnið í harmleikina var
gjarna sótt í goðsögur eða ætt-
arsögur líkt og íslendingasögur
og þarna voru langir sagnabálk-
ar. Skáldin tóku þá til þess ráðs
að semja fleiri en eitt leikrit af
sama sagnabálki, gjarna þrjú og
þá nefnd þrfleikir, sem voru
leiknir hver á eftir öðrum, en
fjórleikir ef stutt gamanleikrit
fylgdi, sem oftlega var, og þá
ætlast til að það vekti hlátur,
sem áður hafði vakið grát. Þessi
leikrit voru flutt á Dýonýsosar-
hátíðum, sem voru helstu menn-
ingarviðburðir Aþeninga og leik-
ið til verðlauna.
Oresteia hefur nokkra sér-
stöðu meðal þeirra leikja, sem
varðveist hafa, hún er eini þrí-
leikurinn, sem við eigum í heild.
Leikirnir bera heitin Agamemn-
on, Sáttarfórn og Hollvættir, en
samheitið Oresteia er dregið af
nafni einnar aðalpersónunnar,
Orestesi, líkt og Njála er dregin
af Njáli og Egla af Agli. Frægt
er upphafsatriði fyrsta leiksins,
Agamemnons. Varðmaður húkir
uppi á hallarþaki í Argos-borg
og skimar eftir Ijósi. Hann held-
ur vörð um það, hverjar spurnir
komi frá Trjóuborg, en til Tróju
hélt konungurinn í Argos, Aga-
memnon, og var foringi fyrir
þúsund skipa flota Grikkja og
ýmsum öðrum köppum, Menelási
bróður sínum, AkkiIIesi, Ajöxun-
um báðum og ódysseifi, en flest
þetta fólk þekkjum við líka úr
Ilíonskviðu (Ilíon er annað nafn
á Tróju) og ódysseifskviðu.
Varðmaðurinn er satt að segja
orðinn nokkuð langþreyttur á
starfa sínum, því að Trójustríðið
hefur staðið í tíu ár, og honum er
ætlað að fylgjast með því báli,
sem tendra skal á öllum fjalla-
tindum, þannig að fregnin berist
sem örskot, ef umsátri lýkur eða
borgin fellur. Og mikið rétt,
loksins sér hann bjarma og
skundar á fund drottningar Aga-
memnons, Klítemnestru, sem
stýrt hefur borgríkinu í fjarveru
bónda síns.
Við kynnumst nú kórnum, sem
jafnan fer með aðalhlutverkið í
grískum leikjum og tekur stund-
um þátt í framvindu leiksins og
hefur áhrif þar á, en kemur þar
stundum hvergi nærri en dregur
sínar ályktanir af því sem fram
fer, fulltrúar hins almenna
gríska borgara þá og kannski
hins almenna íslenska áhorf-
anda nú. Kórinn sér, að Klítemn-
estra er að flytja þakkarfórn,
gengur á hana og spyr hvað sé á
seyði, en hún staðfestir í frægri
lýsingu, hvers megi vænta: Her-
inn á heimleið og sigruð Trója.
Ekki er þó drottning í sigurvímu
eingöngu og segir á stríði tvær
hliðar, en það sé von sín, að sig-
urvegararnir hafi kunnað sér
hóf gegn þeim sigruðu, svo að
ekki veki reiði guðanna. Litlu
síðar ber að sendiboða, sem lýsir
reyndar skýrum orðum, að
Grikkir hafi enga miskunn sýnt
og engu eirt: I Tróju stendur
ekki steinn yfir steini. Kórinn
hefur áður rakið forsögu þessa
máls: Hvernig til Trójustríðs var
stofnað vegna þess að Helena
fagra, kona Menelásar, lætur
flekast af París konungssyni úr
Tróju, og þetta er móðgun við
heilög hjúskaparlög, þannig að
Seifur hvetur Agamemnon og
aðra Grikki til hefnda. Reyndar
er nú sagan vart öll þar með
sögð, því að Trója stóð við Sæ-
viðarsund eða Bosporus og var
mikilvæg fyrir samgöngur og
viðskipti, rík og máttug borg.
Þegar flotinn ætlaði að leggja úr
höfn, gaf ekki byr og spámaður-
inn Kalkas fenginn til að leysa
úr þeim vanda, hvað valdi, en
hann kveður gyðjuna Artemis,
dóttur Seifs og systur Appollons
og Pallasar Aþenu, vera þar að
verki. Krafa hennar er sú, að
foringi hersins fórni sinni eigin
dóttur, Ifígeníu, og þá muni
blása í seglin. Æskýlosarskýr-
endur hafa túlkað sem svo, að sá,
sem leiði her í stríð fyrir eigin
frægð, leiði persónulega ógæfu
yfir svo marga fjölskylduna,
hvort sem er úr hópi sigurvegara
eða hinna sigruðu, að réttmætt
sé að hann kynnist því einnig af
eigin raun, og Artemis hafi vilj-
að vita hversu mikið Agamemn-
on hafi verið í mun að öðlast sig-
urfrægð. Kapparnir híma og
loks stenst Agamemnon ekki
mátið, stúlkan er leidd á blót-
stall og flotinn leggur úr höfn.
Kórinn lætur þess getið oftar en
ekki, að honum þyki þetta mis-
viturt athæfi, og eitthvað hefur
Klítemnestra hugsað um dótt-
urmorðið. Þegar Agamemnon
kemur heim með herfang sitt
sigurkrýndur, tekur hún honum
að vísu í fyrstu með þeirri kurt-
eisi að ekki veki grun, en vart
hefur hún boðið bónda sínum til
hallar fyrr en hún drepur hann
og frillu sem hann hefur haft
með sér úr Tróju, völvuna Kass-
öndru. Hún lýsir vígi á hendur
sér iðrunarlaus, hún er refsinorn
í þjónustu réttvísinnar. Ægistos
friðill hennar hælist og af vígun-
um, enda á hann einnig harma
að gjalda: Þíestes, faðir hans,
var bróðir Atreifs föður Aga-
memnons sem flæmdi bróður
sinn frá arfi og völdum og gerði
það ekki endasleppt: Efndi meira
að segja til veislu, og bauð Þíest-
esi að borða barnakjöt — af sín-
um eigin sonum. Síðan hvílir
bölbæn á húsi Atreifssona.
Kórnum ofbjóða þó aðfarirnar
svo að við uppreisn liggur sem
Ægistos og Klítemnestra kveða
niður með hervaldi. Kórinn seg-
ir, að eina vonin sé, að Orestes,
sonur þeirra Klítemnestru og
Agamemnons, sem fóstraður er
ytra, komi heim og krefji til
ríkis.
í leikritinu Sáttarfórn kemur
Orestes heim með vini sínum
Píladesi. Við gröf Agamemnons
hittir hann systur sína Elektru
og fyrir eggjun kórs ambátta,
sem Klítemnestra hefur sent að
gröfinni til að flytja dreypifórn í
friðþægingarskyni — hana er
farið að dreyma illa — fyrir
eggjun þessara ambátta rís þeim
hugur og Orestes ákveður að láta
til skarar skríða. Reyndar hafði
Appollon birst honum og krafist
föðurhefnda, og verði Orestes
ekki við þeirri bæn bíður hans
útskúfun. Hann vegur móður
sína og friðil hennar. en er vart
búinn að drýgja þá dáð, fyrr en
refsinornir birtast honum og
krefjast hefnda fyrir hinn versta
glæp: móðurvíg. Þær elta hann
og hann leitar athvarfs í hofi
Appollons, sem sendir hann á
náðir systur sinnar Aþenu, sem
er réttlætisgyðja. Þar upphefst
merkjlegt réttarhald, þar sem
Orestes leitar sýknudóms. Máls-
aðilar eru þó fyrst og fremst
refsinornirnar, sem verða full-
trúar fyrri trúarbragða og
fornrar samfélagsskipunar og
Appollon, spáguðinn, sem er
fulltrúi hinna nýju guða, sem
hafa þrengt sér inn og tekið ból-
festu á Olympstindi: AppoIIon
flytur málstað hinnar nýju
þjóðfélagsskipunar, þar sem
borgríkið er samfélagseiningin
og völdin ganga að erfðum í
karllegg. Kannski má líta svo á,
að þarna takist á kvennaveldi og
karlaveldi, eihs og þau birtast í
fornri þjóðfélagsskipun. En það
vakir ekki fyrir Æskýlosi að
kveða upp neinn Salómonsdóm í
því, sem nú á tímum er kallað
barátta kynjanna. Hjaðninga-
vígum með blóðhefndum ætta og
einstaklinga eða flokka verður
að linna, ef siðmenning á að
festa rætur og réttarfarsvitund
að þróast. Þó að rök Pallasar
Aþenu ídómsniðurstöðum kunni
að koma nútímamönnum eitt-
hvað spánskt fyrir sjónir — en
sjálf er hún a f engri konu fædd
og stökk alsköpuð út úr höfði
föður síns, Seifs, en þá sýnir hún
klókindi: Mál Orestesar er ágætt
prófmál, þar sem hann sóttist
ekki eftir hefndinni af eigin
hvötum, heldur guða skylduboði,
ólíkt því, sem var um hin fyrri
morð. Þarna er því sáttavon. En
Aþena gengur lengra og í ber-
högg við hina guðina; hún skipar
kviðdóm og tekur þar sjálf sæti
með einu atkvæði til jafns við
mennska menn. Við skulum ekki
gleyma því að vagga lýðræðisins
á jörðinni stóð á Grikklandi á
fimmtu öld fyrir Krist. Orestes
er sýknaður á jöfnum atkvæð-
um, en Aþenu veitist erfitt að
sefa hinar reiðu refsinornir, sem
þykir sér háðung ger að fá ekki
að fylgja sinni gömlu réttlæt-
iskröfu. En Aþena býður þeim
nýtt hlutverk: í stað þess að
sinna hefndarþorsta úr myrkum
djúpum, skulu þær á ný dýrkað-
ar sem jákvæð öfl alls þess sem
lífsanda dregur. Nornirnar
breytast í hollvætti og þannig
lýkur síðasta leiknum í þríleikn-
um Oresteiu.
Leifar af hofinu í Delfi, þar sem véfréttin fræga var.
9