Lesbók Morgunblaðsins - 09.04.1983, Page 9

FCNI.IST
Hvenær fær íslenzk tónlist þak yfir höfuðið
og hvernig yrði heppilegasta lausnin?
Það er afar vandasamt verk-
efni að ná fullnægjandi hljóm-
burði fyrir allar greinar list-
túlkunar í alhliða áheyrendasöl-
um. Það er svo vandasamt, að
bæjarfélög, sem hafa nægilegt
fjármagn til umráða, byggja
heldur tvær eða þrjár hallir,
sem hver fyrir sig hefur sínu af-
markaða hlutverki að gegna
með hliðsjón af hljómburði. í
Minneapolis hefur nýlega verið
byggt sérstakt hljómleikahús. í
Washington er nýtt óperuhús og
nýtt sérstakt hljómleikahús. Og
svo er víðar. En mörg bæjarfé-
lög munu þó í framtíðinni skapa
túlkandi listamönnum aðstöðu í
alhliða áheyrendasölum (multi-
purpose auditorium). Til að
skilja betur, við hvað er átt með
slíkum húsakynnum, er rétt að
líta nánar á fyrirrennara þeirra,
hrein óperuhús og hrein hljóm-
leikahús. Þessi húsakynni til
sérstakra nota hafa uppruna-
lega þróazt úr alhliða húsakynn-
um, sem ekki hafa verið byggð
með tilliti til neins listræns
flutnings, heldur verið ætluð
fyrir borðhald, móttöku gesta,
réttarhöld, tilbeiðslu og svo
framvegis.
Byrjunin varð
í hallarsölum
Upprunalega voru því óperur
og hljómleikar sett á svið á stöð-
um, sem ætlaðir voru til ann-
arra nota, svo sem í hallarsöl-
um, ráðhúsum, borðsölum, alls
konar fundarsölum og í lysti-
görðum. Stólum var yfirleitt
komið fyrir í öðrum enda salar-
ins, og tónlistin eða óperan flutt
á palli, sem reistur var til
bráðabirgða í hinum endanum.
Og þar sem algengast var, að
salir í byggingum þeirra tíma
væru háir, langir og mjóir áttu
hljómleikar og óperur uppruna
sinn í slíkum salarkynnum.
Og þegar eigendur og arki-
tektar tóku að huga að endur-
bótum á þeim húsakynnum, sem
fyrir voru, eða að byggja ný til
óperuflutnings eða hljómleika-
halds, þá voru fyrstu salirnir í
því skyni nánast eins í laginu og
þeir, sem arkitektarnir voru
vanir, háir, langir og mjóir.
Myndirnar sýna þróun
hljómleikasalanna. Fyrst er að-
eins upphækkaður pallur í öðr-
um enda salarins, síðan bætast
við mjög þröngar svalir með-
fram hliðarveggjum og fyrir
hinum enda salarins og loks,
eins og í Boston Symphony Hall,
sem byggð var skömmu eftir síð-
ustu aldamót, eru veggirnir
skásettir við hljómsveitarpall-
inn.
Óteljandi hljómleikahús
hafa verið byggð eftir þessu
sniði, og meðal þeirra eru
sum, sem að hljómburði eru
talin hin allra vönduðustu,
svo sem Musikvereinssaal í
Vín, Mechanics Hall í
Worchester, Massachu-
setts, Neues Gewandhaus í
Leipzig, Boston Symphony
Hall, Concertgebouw í
Amsterdam og hljómleika-
húsin í Basel, Zúrich og
Leningrad.
Þverskurður og grunnteikning af
alhliða tónlistarhúsi, sviðið og
turninn til vinstri, salurinn til
hægri.
í Evrópu eru nær öll hús og salarkynni, sem ætluð eru tónlistarflutn-
ingi, byggð út frá einu meginsjónarmiði. Hljómleikahús í Evrópu er
einvörðungu til þess hannað að halda þar hljómleika. Það hentar því ekki
fyrir leiksýningar, dans, söngleiki eða óperur. Operuhús í Evrópu er
þannig byggt, að það hæfi sem bezt til flutnings á óperum, og það er því
ekki hentugt til hljómleikahalds, hvað hljómburð snertir. Leikhús er
fyrir hin hefðbundnu, eiginlegu leikrit, og það hentar að jafnaði ekki fyrir
hljómleika vegna hljómburðarins. Þau verkefni, sem hljómburðarráð-
gjafar fá við að glíma. í Evrópu, þegar um er að ræða byggingar fyrir
listtúlkun, eru því yfirleitt ekki svo margslungin.
í Kanada og Bandaríkjunum hafa þeir, sem ráða yfir fjármálunum,
tekiö nær alveg öfuga stefnu við þá, sem starfsbræður þeirra í Evrópu
hafa fylgt. Frá því um 1910 hafa þeir, sem veita fé eða afla þess til nýrra
bygginga til tónlistarflutnings í Norður-Ameríku, yfirleitt kosið að
byggðar yrðu stórar hallir, þar sem hafa verið sæti fyrir 1400—3700
manns og hentuðu til allra tegunda tónlistariðkunar, allt frá hamslausu
rokki til vísnasöngs eins manns með lútu.
Þróun sérstakra óperuhúsa
hefur verið allmiklu flóknari.
Fyrsta skrefið var að koma fyrir
einhvers konar grind til að af-
marka framsvið milli áheyr-
endasvæðis og leiksviðs. Næsta
skref var að útbúa „gryfju" fyrir
framan áheyrendasvæðið handa
hljómsveitinni. Sviðið var
stækkað, og þröngum svölum
var bætt við meðfram veggjum
hins kassalaga áheyrendasalar.
Þróunin varð síðan sú, að sval-
irnar urðu margar með mörgum
sætaröðum, en slíkt átti sér ekki
stað í hljómleikahúsum, þar sem
venjulega eru aðeins einar eða
tvennar mjóar svalir.
Með frekari þróun óperuhús-
anna leiddi þörfin á síauknu
sætarými til þess, að húsameist-
ararnir færðu út hliðarveggi
áheyrendasalanna án þess að
stækka ramma framsviðsins og
sköpuðu þannig skeifulaga
áhorfendasali. En við þessa út-
færslu skeyttu húsameistararn-
ir ekki um, hvernig sást frá
stúkunum á sviðið. En þótt æ
meira tillit hafi verið tekið til
sjónlínanna, tíðkast það þó enn
við hönnun nýrra áheyrenda-
sala, að svalir eða stúkur nái
nær alveg að framsviðinu.
Líklega hafa Richard Wagner
og arkitektar hans innleitt eina
af hir.um meiriháttar breyting-
um, sem orðið hafa á hönnun
áheyrendasala. í Prinzregenten
Theater í Munchen og Festspiel-
haus í Bayreuth eru áheyrenda-
salirnir fleygmyndaðir eða
vænglaga, og má rekja þá lögun
til grísku hringleikhúsanna.
Þessi gerð er enn algeng við
hönnun alhliða áheyrendasala.
Hljómleikahús
og óperuhús
Hér hefur aðeins verið fjallað
um grunnmynd hinna ýmsu
gerða áheyrendasala, en það er
hið þrívíða mál salanna, sem
skiptir mestu hvað hljómburð
varðar.
í óperuhúsinu eru áheyrend-
urnir, sem valda hljóðdeyfingu
eða dumbun, dreifðir um alla
hluta salarins, og þess ber einn-
ig að gæta, að leiksviðið með
öllu því tilheyrandi er mjög
hljóðdeyfandi. Loftið í áheyr-
endasalnum er eini flöturinn í
óperuhúsinu, sem endurkastar
hljóðinu að einhverju marki —
eini hljómgrunnurinn (sound
reflection surface).
Með tilliti til hljómburðar er
hljómleikahúsið nærri því and-
stæða óperuhússins. Sum
hljómleikahús hafa aðeins eina
sætaröð á svölum, og yfirleitt
eru þær ekki fleiri en tvær.
Þannig verður verulegt rúm með
„hörðum" flötum fyrir ofan hina
hljóðdeyfandi áheyrendur. Ef
éngin efni, sem deyfa hljóð, eru
sett á veggi eða loft þessa efra
rýmis, og ef þar eru að minnsta
kosti tveir stórir, gagnstæðir,
samhliða fletir, getur þessi efri
hluti kassalaga hljómleikahúss
haldið uppi endurómi og safnað
hljómmagni, ef svo má að orði
komast.
Frh. á bls. 13.
Tónlistarhúsið f Kitchener í Kanada, þar sem Karlakór Reykjavík-
ur söng fyrir hálfu öðru ári.
Tónlistarhúsið í
Kitchener í
Kanada. Hér er
sahirinn tilbúinn
fyrir stóra
Ujómsveit, en
yfir sviðinu sjást
færanleg stykki,
nem notuð eru
til að breyta
Ujómburðinum.
Á myndinni til
hægri sést for-
salur hússins,
sem er með
sama glæsibrag
og annað.
CENTREIN THE SQUARE: Nýjasta alhliða listahöll Kanada
sérstaklega til óperuflutn-
ings hafa þróast eins og
myndröðin sýnir að ofan.
Þau nýjustu eru með
áhcyrendasal, sem er eins-
og skeifa í lögun.
Tónlistarhús, sem byggð
hafa verið einvörðungu
með hljómleika í huga,
hafa þróast eins og hér er
sýnt.
ímyndið ykkur 2.000
sæta áheyrendasal, sem er
það stór, að 100 manna
hljómsveit ásámt kór rúm-
ist vel í hljómsveitargryfj-
unni, og að verið sé að
flytja eina af óperum
Wagners, en svo allt í einu
eða innan við hálftíma síð-
ar hafi sama vettvangi ver-
ið breytt í leikhús með litlu
sviði, þar sem er einn gam-
all hægindastóll og nokkrir
aðrir húsmunir og aðeins
einn maður leikur.
Nýjasta alhliða listahöll í
Kanada, „The Centre in the Squ-
are“, í Kitchener í Ontario, er
sannkölluð snilld að allri gerð.
Við hönnun hennar hefur verið
kappkostað, að hljómburðarskil-
yrði yrðu hin ákjósanlegustu
hverju sinni, hvað sem á
dagskrá væri, jafnframt því sem
viðteknum reglum um húsa-
smíði væri fylgt og listrænum
kröfum fullnægt varðandi
heildarsvip. „The Centre in the
Square" getur rúmað 110 manna
hljómsveit á sviðinu, og það tek-
ur fjögurra manna vinnuhóp 30
mínútur að breyta aðstöðunni
til allt annarra nota.
Þessu eiga menn ef til vill
bágt með að trúa, enda var slíkt
ekki hægt áður fyrr. En áþekk-
um alhliða listahöllum fjölgar
nú mjög í Norður-Ameríku, og
með hverri nýrri slíkri byggingu
komast hönnuðirnir nær því að
ná því takmarki að fullu, sem
þeir hafa sett sér.
Hönnun listahallarinnar í
Kitchener önnuðust Artec Con-
sultants í New York með aðstoð
hins víðkunna hljómburðarsér-
fræðings Russell Johnsons, sem
átti margar hugmyndir að því
sem gert var í því skyni að
hljómburðurinn yrði sem full-
komnastur.
Atján stöplar ger-
breyta eiginleikum
hússins
Byggingin er fyrst og fremst
við það miðuð, að hún geti til
fullnustu þjónað alhliða tilgangi
við flutning á tali og tónum að
viðstöddum allt að 2.000 áheyr-
endum. Sæti eru á þremur hæð-
um eða gólfum og á tvennum
svölum á báðum hliðarveggjum
salarins. 34 metrar eru frá
bakveggnum að sviðstjaldinu, og
hljómsveitargryfjan, sem er hin
stærsta í Kanada, sækir fyrir-
mynd sína til óperuhússins í
Bayreuth í Vestur-Þýzkalandi.
Sætaskipunin er sveigjanleg og
hægt er að hækka og lækka loft
yfir sviðinu.
18 stórir, hreyfanlegir sviðs-
„stöplar“, sem bókstaflega er
rennt á hjólum með sérstökum
útbúnaði og hægt er að raða upp
á margvíslegan hátt, breyta eig-
inleikum hallarinnar allt frá því
að vera óperuhús til að vera eins
og lítið leikhús, eins og áður var
sagt. Þær helztu nýjungar, sem
gera þennan sveigjanleika
mögulegan, eru hin þrískipta
hljómsveitargryfja, sem nær
langt undir sviðið, og þessir 18
háu, hreyfanlegu „stöplar. Þeir
eru reyndar algjör nýjung í
hönnun leikhúsa og skapa nær
ótakmarkaða valkosti í sam-
bandi við hljómburð. Hver þess-
ara stöpla er nærri níu metra
hár og vegur um sjö tonn.
Stöplarnir mynda hljómburð-
arvegg, þegar þeir snúa á einn
veg, en sé þeim snúið í hálf-
hring, verða þeir að stúkum á
þremur hæðum og geta tekið
allt að tólf manns í sæti. En með
því að raða þeim kringum sviðið
er hægt að búa til lítið hring-
leikhús fyrir sýningar og ráð-
stefnur með takmarkaðan fjölda
áheyrenda og þátttakenda.
Höllin tekur 1.920 manns í
sæti fyrir utan stöplana.
„The Centre in the Square"
hóf starfsemi sína 27. september
1980, og framkvæmdastjórinn,
Geoffrey Butler, hikar ekki við
að fullyrða, að viðbrögð áheyr-
enda og flytjenda hafi verið eins
góð og hugsanlegt var. í megin-
atriðum hefur allt, sem hönnun
listahallarinnar varðar, tekizt
eins og til var ætlazt.
Byggingin kostaði nær 11
millj. dollara og hún hefur ýmsa
kosti umfram önnur hús, sem
byggð hafa verið í seinni tíð í
sama tilgangi, aðra en þær nýj-
ungar, sem áður hefur verið
greint frá. Þar er undirbúnings-
eða æfingasalur fyrir hljómlist-
armenn. Búningsherbergin eru
rúmgóð og þægileg. Stórar
bakdyr eru að sviðinu til að auð-
velda flutning hvers kyns bún-
aðar. Upptökukerfi er hið full-
komnasta í höllinni, ljósabúnað-
ur tölvustýrður og Super Troup-
er ljóskastarar eru ávallt til
reiðu, ef á að kvikmynda.
Operur og rokktón-
list jöfnum höndum
Framkvæmdastjórinn segir,
að um helmingur sýninganna og
annars, sem gerist á sviðinu, sé
á vegum utanaðkomandi aðila,
sem taki aðstöðuna á leieu.
„Stefna okkar er sú að hafa sem
mesta fjölbreytni. Við viljum ná
til eins margra hópa og hægt er,
en viljum ekki höfða til fámenns
úrvals. Við höfum upp á óperur,
ballett og sinfóníur að bjóða, en
hér er einnig leikin rokk-tónlist
og hingað koma margs konar
leikflokkar og listamenn með
mjög mismunandi efnisskrá.
Allt gengur þetta ágætlega
vegna hinna vel heppnuðu nýj-
unga við hönnun listahallarinn-
ar.“
í tengslum við hana er einnig
Kitchener-Waterloo listasafnið,
sem eykur að sjálfsögðu á gildi
„The Centre in the Square" 'sem
menningarmiðstöðvar í snður-
hluta Ontariofylkis.
Stjórnandi Kitchener-Wat-
erloo Sinfóníuhljómsveitarinn-
ar, Raffi Armenian, líkir áheyr-
endasalnum við beztu hljóm-
leikahús í Evrópu og segis{ ekki
vita um neinn sal í Kanada, sem
jafnist á við hann. En það er
ekki aðeins stjórnandinn og
hljómsveit hans, sem hafa hrif-
izt svo mjög af árangrinum af
hinni vönduðu hönnun hallar-
innar, heldur leggja margir
gagnrýnendur og sérfræðingar
þangað leið sína gagngert í þeim
tilgangi að kynna sér hljómburð
Frh. á bls. 13.
8