Lesbók Morgunblaðsins - 09.04.1983, Síða 13

Alhliða
áheyrenda-
svalir
Við flutning margra verka má
segja, að hinn rétti hljómburður
eigi að vera sterkur, enduróm-
andi og lifandi. Þegar um önnur
verk er að ræða, getur hann
þurft að vera nægilega skýr eða
öllu heldur að koma tali, orðum,
vel til skila. Og í sumum tilfell-
um, eins og til dæmis í óperum,
er hinn rétti hljómburður á
milli þeirra tegunda hljóm-
burða, sem átt er við hér að
framan. Hvernig geta eigendur
og arkitektar leyst slík vanda-
mál?
Ein lausn er að byggja og
starfrækja tvo eða fleiri áheyr-
endasali, og að minnsta kosti
einn sé nær eingöngu ætlaður
fyrir hljómleika, en einn eða
fleiri séu fyrst og fremst fyrir
flutning á leikritum, söngleikj-
um og óperum og fyrir danssýn-
ingar. Þessi lausn hefur að
sjálfsögðu víða verið valin. í
Mtinchen er Herkulessaal fyrir
hljómleika, en Þjóðaróperan og
Prinzregenten fyrir leikræn
verk. í Vín er Ríkisóperan og
Musikvereinssaal.
Ný lausn: salir fyrir
allskonar flutning
í Norður-Ameríku hefur
skortur á nægilegu fé oft á tíð-
um orðið til þess, að stjórnir
borga og háskóla hafa valið
þann kostinn að reisa eina bygg-
ingu með alhliða áheyrendasal
fremur en. hljómleikahús og
óperuhús. Þessi eini áheyrenda-
salur verður að vera þannig úr
garði gerður, hvað byggingu og
hljómburð snertir, að þar sé á
fullnægjandi hátt hægt að halda
hljómleika og flytja óperur og
að þar geti einnig farið fram allt
það, sem æskilegt sé að nota sal-
inn til. Þessu marki er hægt að
ná að minnsta kosti að hluta
með því að hanna salinn þannig,
að tiltækilegt sé á nokkrum
mínútum að breyta hljómburð-
inum að verulegu leyti, eftir því
sem við á hverju sinni. Á síðustu
árum hafa margir áheyrenda-
salir verið þannig byggðir í
Norður-Ameríku, að hægt hefur
verið í meira eða minna mæli að
færa til hljóðdeyfandi hluti með
vélar- eða handafli.
Til eru aðrar aðferðir til að
laga hljómburð að þörfum
hverju sinni á örstuttum tíma. í
Daniel Recital Hall í Greenville,
Suður-Karólínu, er loftið í
þremur stórum hlutum. Hægt er
að hækka og lækka hvern hluta
um allt að því fimm metra með
vélarbúnaði.
Undanfarin ár hefur athyglin
beinzt að verulegu marki að nýj-
um aðferðum til að hagræða
hljómburði — með rafeinda-
tækni. The Royal Festival Hall í
London, Ráðstefnuhöllin í
Moskvu og áheyrendasalir há-
skólans í Vestur-Michigan og
Purdue-háskóla eru meðal
þeirra staða, sem á ýmsan hátt
nota rafeindatækni til hagræð-
ingar á hljómburði.
Eitt helzta vandamálið í sam-
bandi við breytingar á hljóm-
burði áheyrendasalar, þannig að
hann henti óperu í stað hljóm-
leika eða öfugt, er hönnun, til-
færsla og geymsla þeirra hluta,
sem notaðir eru í því skyni.
Hlutirnir eða stykkin þurfa að
vera úr þungu efni, ef fullnægj-
andi árangur á að nást. Fyrir-
ferð þeirra og þungi gerir flutn-
ing þeirra og geymslu að erfiðu
máli. Breytingarnar mega ekki
krefjast nema takmarkaðs
mannafla og ekki taka meira en
klukkutíma.
(Þetta eru nokkur atriði úr
grein eftir Russell Johnson
arkitekt, sem í meira en ald-
arfjórðung hefur einbeitt sér
að lausn vandamála varðandi
hljómburð og teiknað hljóm-
leikahús, leikhús og
áheyrendasali víða um heim. A
miðjum sjötta áratugnum kom
hann fram með hugmyndir,
sem þá voru byltingarkenndar,
um alhliða áheyrendasali
(multi-purpose auditoriums),
þar sem mætti breyta hljóm-
burðinum eftir aðstæðum og
þörfum á örskömmum tíma.
Meðal þeirra stórbygginga,
sem Russell Johnson hefur
hannað, má nefna Ciowes Hall
í Indianapolis, Great Hall í
Hamilton, Ontario, Menn-
ingarmiðstöð Filippseyja í
Manila, Masonic Hall í Mel-
bourne, Ástralíu, og Franklin
Congress Hali í Berlín.)
Nýjasta
alhliða
listahöll
Kanada
þessarar alhliða hljómleika- og
listahallar.
Við þessa samantekt úr
vikublaðinu „Performance“
má bæta því við, að í síðustu
söngför Karlakórs Reykja-
víkur til Ameríku, kom kór-
inn til Kitchener og söng þá í
„Centre in the Square“. Hafa
þeir kórfélagar síðan minnst
þess, hve frábær hljómburð-
ur hafi verið þar og ánægju-
legt að koma þar fram. Sjálft
húsið er þeim sérstaklega
hugstætt sem framúrskar-
andi lausn á alhliða tónlistar-
flutningi — og um leið sú
fyrirmynd, sem við ættum að
hafa í huga, þegar tónlistin
eignast loksins verðugan
samastað á íslandi.
Umbætur á lýðræðisskipu-
laginu II
Eftir Björn S. Stefánsson
Kosningar
í fyrri grein var greint frá
aðferð Borda til að greiða at-
kvæði þegar fleira en tvennt
kemur til greina. Þá raða
menn kostunum (tillögunum)
og við uppgjör fá kostirnir
stig, efsti kostur einu stigi
meira en næsti kostur og svo
koll af kolli. Niðurstaðan er
málamiðlun. Þannig getur
kostur sem enginn setur efst-
an, en flestir næstefstan, feng-
ið fleiri stig en kostur sem all-
margir setja efstan, en all-
margir aðrir neðstan (jafnvel
má setja upp dæmi þar sem
kostur er efstur hjá meirihlut-
anum og neðstur hjá hinum og
fær færri stig en kostur sem er
ýmist næstefstur eða efstur á
öllum seðlunum).
Athugum nú gildi aðferðar
Borda við kosningar með eftir-
farandi dæmi. Kjósa á um þrjá
frambjóðendur, Al, A2 og B, á
hefðbundinn hátt. Menn skipt-
ast í tvær fylkingar, um A eða
B, og síðan skiptist A-liðið á 1
og 2. B gæti náð kosningu með
minna en 40% atkvæða, ef A-
liðið skiptist nokkurn veginn
jafnt á Ál og A2. Með aðferð
Borda forgangsraðaði A-liðið
ýmist A1,A2,B eða A2,A1,B, en
B-liðið myndi forgangsraða
B,Al eða B,A2 (sísta kostinn
þarf ekki að færa á kjörseðil-
inn).
Þarna kemur fram að A-lið-
ið spillir fyrir sér með því að
tefla fram tveimur, þegar kos-
ið er á hefðbundinn hátt. Þess
vegna hafa menn varast klofn-
ingsframboð, en vandinn er þá
oft sá að ákveða hvorum eða
hverjum á að halda til baka.
Er það A1 eða A2 sem klýfur
liðið? Með slíkum vinnubrögð-
um er réttur fólks til að láta
skoðun sína uppi takmarkaður.
Með aðferð Borda er minna að
varast í þessu tilliti. Með
þeirri aðferð er vitaskuld eng-
in þörf að endurtaka kosningu,
eins og sums staðar er gert
þegar fleiri en tveir eru í boði
og enginn fær hreinan meiri-
hluta. Þvert á móti er meira að
marka uppgjör þar sem kosið
var um fjóra en ef kosið hefði
verið um þrjá þeirra eða að-
eins tvo. Þá hefur reynt meira
á yfirburði þess sem fær flest
stig, með sömu rökum og að sá
sem sigrar í fjögurra manna
skákmóti hefur sannað betur
yfirburði sína en ef einn eða
tveir keppinauta hans hefðu
ekki komið til leiks.
Menn þurfa hér ekki að for-
gangsraða öllum kostum.
Kjósandi sem kýs B og gerir
ekki upp á milli hinna, setur B
einan á blað, en það táknar að
A1 og A2 skipta með sér öðru
og þriðja sæti. B fær þar 2 stig
fyrir að vera ofan við 2 kosti,
en annað sæti sem gefur eitt
stig skiptist á A1 og A2 og
kemur V2 stig í hlut hvors.
Aðferðin var notuð við tvö
tækifæri á deildarfundi í Há-
skóla íslands þar sem deildin
átti að taka afstöðu til hæfra
umsækjenda um stöður (þeir
voru 4 í annarri deildinni og 3
í hinni). í bæði skiptin hafði
einn umsækjandi það mikið
fylgi, að úrslit voru ótvíræð
með hefðbundinni aðferð. Að-
ferðin var notuð þrisvar í vís-
indastofnunum til að raða upp
óskum um nýjar stöður. Ekki
er þörf á að gera grein fyrir
þeim málum hér, heldur má
styðjast við þá reynslu sem
þar fékkst með einfaldara
skýringardæmi.
Ákveða á skipun tveggja
efstu sæta á framboðslista við
fulltrúakjör. Allir sem hlut
eiga að máli eru á því að þar
skuli vera fulltrúar tveggja
hópa, HA og HB. (Hóparnir
geta til dæmis verið karlar og
konur eða fyrrverandi full-
trúar og nýliðar.) Ágreiningur
er hins vegar um það hvaða
einstaklingar komi helst til
greina úr hvorum hópi. Þátt-
takendum er boðið að raða í
tvö, efstu sætin á þann hátt
sem margir hafa kynnst við
prófkjör til undirbúnings
framboðslista. Hugsum okkur
að hver þátttakandi fylgdi því
að setja í tvö efstu sætin sinn
úr hvorum hópnum, en fylgið
skiptist á tvo fulltrúa úr HA,
en 5 úr HB. Þá gætu tveir úr
HA hæglega lent í endanlegri
röð. Öðru vísi færi ef tillögur
kæmu fram um listaraðir og
þátttakendur tækju afstöðu til
þeirra að hætti Borda. Þá yrði
ailtaf sinn úr hvorum hópnum
í tveimur efstu sætum 1 tillög-
unum, í samræmi við ofan-
greint viðhorf þátttakenda,
t.a.m. HA1.HB2 á einum lista,
HB3.HA1 á öðrum, HA2,HB4 á
þeim þriðja og HB1.HA2 á
þeim fjórða. Þegar þátttakend-
ur hafa raðað þessum tillögum
(t.d. listabókstöfum), má
reikna stigin og þá yrði að
sjálfsögðu sinn úr hvorum
hópnum á þeim lista sem flest
stig fengi. Ljóst er að þarna
geta kostirnir orðið býsna
margir, þótt ekki eigi að
ákveða röð í nema fáein sæti,
en þannig er það í raun og
veru. Það er svo þeirra sem sjá
um framkvæmd prófkjörs að
hafa kostina ekki fleiri en að
þátttakendur geti ráðið við að
raða, en það er ekki nýtt
vandamál.
Skýringardæmi þar sem 13
þátttakendur taka afstöðu til
þriggja kosta: A, B og C. Þátt-
takendur skiptast í afstöðu
sinni í 3 hópa. í fyrsta hópnum
eru 5 og kjósa helst A og þar
næst B. í öðrum hópnum eru 4,
með B efst og síðan C, og í
þriðja hópnum eru einnig 4,
með röðina C,A,B.
Atkvæða- eða kjörseðlar
þeirra líta þannig út:
1. hópur 2. hópur 3. hópur
A B C
B C A
C A B
Við uppgjör fær A 5 sinnum
2 stig frá 1. hóp og 4 sinnum 1
stig frá 3. hóp, B fær 5x1 stig
frá 1. hóp og 4x2 stig frá 2. hóp,
en C 4x1 stig frá 2. hóp og 4x2
stig frá 3. hóp. A kemur best út
með 14 stig, B fær 13 og C 12
stig.
Hér er enginn vandi að
ákveða í hvaða röð á að bera
kostina undir atkvæði, eins og
væri með hefðbundnum vinnu-
brögðum. Þeir eru lagðir fyrir
samtímis. Eins er ef um kosn-
ingu væri að ræða, að hún yrði
útkljáð í einni umferð. Lesend-
ur athugi hvernig kosning færi
með hefðbundnum hætti í
tveimur umferðum og þeirri
afstöðu þátttakenda sem að
ofan greinir.
Leiðrétting
í fyrsta hluta greinarinnar
brenglaðist niðurlagið, en er rétt
svona:
Enn má finna það að ríkjandi
fyrirkomulagi við atkvæða-
greiðslu, þar sem menn fá sjaldan
tækifæri til að taka afstöðu til
állra þeirra kosta sem málið býður
í raun og veru upp á, að þar er
ekkert á hreinu með þá afstöðu
sem menn höfðu eiginlega í mál-
inu. Menn gera það í senn að ýkja
ágreining og breiða yfir hann, þeg-
ar aðeins er tekist á um tvo kosti í
atkvæðagreiðslunni, en geta ekki
sýnt með atkvæði sínu hvað þeir
helst vildu og hvernig sú afstaða
sem atkvæðið sýnir, er eiginlega
málamiðiun. Kjörnir fulltrúar eru
svo í vandræðum að gera grein
fyrir afstöðu sinni eftir á, að sanna
það umbjóðendum sínum að þeir
hefðu eiginlega viljað dálítið annað
en þeir töldu ráðlegast að greiða
atkvæði, eins og mál stóðu. Þessu
fylgir ómæld fyrirhöfn fulltrúanna
og oft á tíðum óréttmætt vantraust
umbjóðenda þeirra, almennings, og
jafnvel almenn fyrirlitning. Með
aðferð Borda getur hver þátttak-
andi skjalfest forgangsröðun sína,
en uppgjörið sýnir hvernig mála-
miðlun fer fram.
13