Lesbók Morgunblaðsins - 02.07.1983, Blaðsíða 5

Margt er líkt með Gróðri jarðar eftir Knut Hamsun og Sjálfstæðu
fólki Halldórs Laxness. En niðurstaðan er ólík og sveitasælan hjá
ísak bónda er æði frábrugðin baslinu á Bjarti í Sumarhúsum og því
líkast að niðuriagið á sögunni um Bjart sé skrifað sem andsvar við
Hamsun — sagan af manninum, sem sáði í akur óvinar síns allt sitt
líf, dag og nótt.
Stefán
Sigurkarlsson
snauður og dimmur og þröngur,
og að eg hafi verið undir miður
hollum áhrifum meðan eg lét
lokkast og trúði því, að sá heim-
ur væri fagur og aðdáunarverð-
ur. Mér fanst eg hafa staðið mig
að því að vera í vondum félags-
skap. Eg finn að það hefir verið
mér nokkuð grátt gaman að
dýrka þennan listfenga villi-
mann, sem án afláts hendir
skopi og lítur á alheiminn í ljósi
háðs og fyrirlitningar, en
stjórnar pennanum af dæma-
fárri snild.“
„Hvorttveggja ber
vott um hrörnun“
Halldór viðurkennir stílsnilld
Hamsuns, en þykir hún heldur
lítils verð:
„En bók, sem aðeins flýtur á
stílnum, er eins og þjóð, sem,
hvað menningu snertir, hangir
upp á siðmenningu einni saman,
hvorttveggja ber vott um hrörn-
un og minnir á fugl, sem hefir
mist allan fiðurhaminn, að
skrautfjöðrunum leyfðum."
Hamsun má þó finna ýmislegt
til málsbóta. Satt er að Konurn-
ar við vatnspóstinn og önnur
verk Hamsuns frá fyrstu árun-
um eftir heimsstyrjöldina fyrri
eru mörkuð bölsýni, tómhyggju
og mannfyrirlitningu. Hamsun
var maður af gömlum skóla,
stóð á sextugu þegar stríðinu
lauk, maður gamals heims, sem
honum fannst vera á undan-
haldi undan peningatrú, stríðs-
mennsku, múgræði og öðrum
óþrifum sem þessi gamli aristó-
kratíski andi gat ekki fellt sig
við. Pólitískt séð hættir Ham-
sun að vera í takt við tímann
eftir fyrra stríðið, í ljósi þess er
hægt að öðlast fyllri skilning á
ýmsum afglöpum hans í síðara
stríðinu. En látum Torkild Han-
sen um slíka sálma. Altént er
það ekki af mannvonsku einni
saman að Hamsun lýsir mann-
legri niðurlægingu og eymd af
slíkri nákvæmni í Konurnar við
vatnspóstinn.
Þegar Halldór hefur gert upp
sakirnar við stílinn snýr hann
sér að hugleiðingum um „hina
andlegu og siðferðilegu hlið bók-
arinnar". Hann talar um „þenn-
an keim af dæmafárri mannfyr-
irlitningu, sem hvarvetna andar
að oss gegnum persónulýsingar
hans“, og sem í raun einkenni
obbann af ritverkum Hamsuns:
„Eða hvert gagn mun heimin-
um vera að 559 blaðsíðum full-
um af mannfyrirlitningu, rituð-
um á þann hátt, sem ég á ljótu
máli leyfi mér að nefna „artific-
eraðan vulgarisma"?
Auðvitað mælir ekkert á móti
því að skáldað sé um olnboga-
börn mannfélagsins, og jafnvel
ekkert á móti því að skrifa langa
sögu um gelding og skækju, sem
eru hjón, eins og Hamsun gerir
... En að sjá hjá öllum lítil-
mensku og lúsarhátt, ber ótví-
ræðan vott um samskonar eigin-
leika þess sem á horfir ... Skáld
met ég ... sem menn, menn sem
skáld, eftir því, hvað þeir sjá.
Einn kemur auga á manngöfg-
ina og fegurð lífsins, annar á lít-
ilmenskuna og djöfulskapinn.
Munurinn er, að sá sem mann-
göfgina sér og fegurðina, sér það
sem gildi hefur fyrir lífið, og
starfar í ljósi þess, hinn sér
dauðateygjur mannlegrar til-
veru.“
„Ekki lesiö betur
skrifaða bók“
Snöfurlega gagnrýnt af tví-
tugu ungmenni! Halldór heldur
áfram og ber Hamsun saman
við Maxím Gorkí, sem einnig
hafi tekið olnbogabörn mann-
kynsins til umfjöllunar, en sé
svo góður „að hann horfir inn í
augu mannanna, hversu auð-
virðilegir sem þeir virðast vera,
þangað til hann hefur fengið
samúð með þeim“.
Margt í þessari gagnrýni
Halldórs minnir óneitanlega á
ýmsa meinbaugi sem samtíma-
gagnrýnendur hans fundu á
stórverkum hans síðar meir,
ekki síst Sölku Völku og Sjálf-
stæðu fólki. En ungir menn eru
gjarnir á að krefjast hreinleika
umfram allt, að hlutirnir séu
klárir og kvittir, enda setur
Halldór sér þennan listræna
mælikvarða undir lok greinar-
innar: „Og hvers virði er listin,
ef hún er til fyrir eitthvað annað
en mannlega fullkomnun?"
55 árum síðar víkur Halldór
talinu aftur að Konunum við
vatnspóstinn í Úngur eg var, þar
segir að þrátt fyrir allt hefði
hann á þeim tíma „ekki lesið
betur skrifaða bók“. Ennfremur:
„Enn þann dag í dag eru setn-
ingar úr Konerne ved vandpost-
en prentaðar í minni mitt, til-
aðmunda niðurlagsorðin: Smaat
og stort sker, en tand av mund-
en, en mand ut av rækkerne, en
spurv til jorden." En á þessum
árum var Halldór, hreinleika-
kröfu sinni samkvæmur, á leið í
faðm kaþólskrar kirkju og lítið
rúm fyrir bölsýnan Hamsun.
aðist heiftarlega og læknaðist
seint eða aldrei; ofurmennis-
hugsjón Nietzsches átti greiða
leið að þessum hatursmanni lýð-
ræðis og pupuls og fylgdi honum
alla tíð sem öfgafyllsta mynd-
birting þess aristókratisma sem
honum var eðlilegur. Nietzsche
heimtar hreyfingu, tilfinningu,
líf — allt frekar en stöðnun og
þetta andlausa kaffiboð skyn-
seminnar, lýðræðið. Honum
væmir við jafnvægislist smá-
borgarans. Ekki kviknuðum við
af litlu sem engu til þess eins að
þetta afbrigði mannskepnunnar
næði yfirhöndinni? Helsti hold-
gervingur Nietzscheisma í verk-
um Hamsuns er Jóhann Nagel,
söguhetja og miðpunktur
Launhelga — hann er upp-
spenntur einstaklingshyggju-
maður, eirðarlaus, hvort tveggja
fælist mennina og laðast að
þeim, einkum þeim sem eru
utangarðs og öðruvísi, getur
. ekki dulið andúð sína á frjáls-
lyndum stjórnmálamönnum og
umbótasinnuðum rithöfundum.
Hamsun lýsir honum sem „út-
lendingi í tilverunni, ranghug-
mynd Guðs“ (kap. 18). Sagan er
einföld — Nagel setur lítið bæj-
arfélag á annan endann með
uppátækjum sínum eitt sumar
og er síðan á braut.
Vefarinn mikli, sem að flestu
leyti er mun óþroskaðra verk,
lýsir hins vegar vissri þróun
sem á sér hliðstæðu í ævi höf-
undarins. Leið hans frá tóm-
hyggju og lífsangist til pápísku.
Þar fær Nietzsche reyndar sínar
sneiðar sem lítill spámaður við
hliðina á páfanum. En í persónu
Steins Elliða má líka finna hina
útblásnu sjálfsvitund Nagels,
andúðina á því sem er venjulegt
og borgarlegt, upphafningu í
ætt við Dýonísosareðli Nietzsch-
es, óeirð og löngun til að storka
öllu því sem siðferðilega er við-
tekið. í lífsofsa sínum og óstýri-
læti eiga persónur þeirra Steins
og Nagels sér fleiri en eina hlið-
stæðu, báðir eru þeir náskyldir
þeim nútímalega villimanni sem
Nietzsche átti ekki minnstan
þátt í að koma á legg. Áhrifa
Nietzsches gætir lítið í síðari
verkum Halldórs, Hamsun átti
hins vegar samfylgd með þýska
spámanninum þar til yfir lauk.
Snertiflöturinn
er Nietzsche
Hamsun og Vefarinn mikli frá
Kasmír — hér er kannski ekki
hægt að tala um áhrif, öllu held-
ur hliðstæður. Snertiflöturinn
er Nietzsche. Af öllum þjóðum
voru það Norðurlandabúar sem
einna fyrstir uppgötvuðu þenn-
an furðulega heimspeking suðrí
Evrópu. Heiðurinn af því á
Georg Brandes, guðfaðir Ham-
suns og margra annarra nor-
ræna rithöfunda. Hamsun smit-
Báðir úr norðlægum
samfélögum á mörkum
sjávar og sveita
En hér er ástar-haturssam-
band þeirra Halldórs Laxness
og Knut Hamsun rétt að slíta
barnskónum. Yrkisefnin sem
lágu í götu þessara tveggja
skálda voru ekki ósvipuð, enda
báðir upprunnir úr frumstæðu
Frh. á bls. 14
RÖKKURÞULA
/ gærkvöld sá ég mánann hátt á himni
hulinn aö mestu svörtum skýjaslæðum
skaflar voru í hlíðum
móða á gluggum
vindar fóru um dali
rökkur var í hlíðum
sagnir fóru um skóga
klukkur hringdu í kirkjum
sáluhliðin sveiflast fyrir vindi
— vofur sjást á gluggum
vindar næða um skóga
myrkur fyllir dali
loga ljós í kirkjum
loga ljós í gluggum
skuggar flökta um skóga
skaflar eru í hlíðum
sáluhliðin sveiflast fyrir vindi.
HAUST VIÐ
ÁNA
Á höfði fjalls er hetta hvít
og hlíðin græn er blóðug öll
og bleikir runnar renna fram
og römm er angan lyngs og grass.
Skógarteigar skrýðast nú
skarlatsrauðum möttli, og
augu linda eru mörg
ísilögð og hverja nótt
við heyra megum hlátrasköll
og hljóðan grát íþessum dal
— aðeins niðri á eyri vaðs
erum við í friðarhöfn
því áin sem þar rennur rótt
hún rúmar öll vor bros og tár.
— ó, höldum þangað öll sem eitt
og eigum fund við straumsins nið!