Lesbók Morgunblaðsins - 04.02.1984, Page 6
Þórbergur
Nýjung
í Þórbergs-
fræðum
„Það er ekki trúlegt, sem sagt er í formála bókarinnar, að
Guðbjörg móðir Sólrúnar hafi „ráðið miklu um hvernig
fór um kynni þeirra Þórbergs“, að minnsta kosti hefur
hún ekki ráðið mestu um það. Á móti því mælir ýmislegt
í bréfunum sjálfum og alveg sérstaklega fyrsta bréf eftir
„hléið“, sem áður var vitnað í.“
EFTIR SIGFÚS DAÐASON
Nú fyrir jólin var, eins og alþjóð má
vera kunnugt, gefið út í bók dálítið
safn af bréfum sem Þórbergur Þórð-
arson skrifaði ástkonu sinni og
barnsmóður, Sólrúnu Jónsdóttur, á
árunum 1922 til 1931. Fáeinum
mönnum hefur verið kunnugt um að
þessi bréf væru til, en varla búizt við að sjá þau á prenti
í bráð. Útkoma þeirra er auðvitað höfuðviðburður í
Þórbergsfræðum. Um bókina (Bréf til Sólu Bréf til Sól-
rúnar Jónsdóttur rituð af Þórbergi Þórðarsyni. Útgef-
andi Guðbjörg Steindórsdóttir. Formáli eftir Indriða G.
Þorsteinsson.) er óhætt að segja að hún eykur vitneskju
lesenda um Þórberg Þórðarson, en líklega er það sönnu
næst að hún fjölgi um leið spurningunum varðandi líf
hans og „innri mann“.
Fyrst er þá það, að í þessum bréfum kemur í ljós
maður sem virðist í fljótu bragði töluvert ólíkur þeim
Þérbergi sem lesendur þekkja af öðrum ritum hans frá
svipuðum tíma. Því verður varla neitað að sálarlíf Þór-
bergs virðist hafa einkennzt af nokkrum þyrrkingi, eða
tilfinningalegri varúð (sbr. t.d.: „Ég hef sem sagt aldrei
átt vini og ekki viliað eiga vini. Það eru of stórar skyld-
ur samfara því.“ I kompaníi við allífið 65). Um þessar
mundir, upp úr 1920, hefur Þórbergur fyrir alllöngu
komið sér upp varnarkerfi sem er fólgið í ólíkindum og
sprelli og ýkjum um sjálfan sig. Vinir hans margir hafa
ýtt undir þessa gervis-smíð; vinur hans Hallbjörn Hall-
dórsson, sem mun annars hafa haft fyllri þekkingu á
persónuleika Þórbergs en flestir aðrir, talar í grein
sinni um Þórberg sextugan um „kátlega hnykki hins
knæfa skemmtunarmanns". Bréf Þórbergs sem til eru
frá þessum tíma, sum prentuð, önnur óprentuð, til
dæmis bréfin sem hann hefur sent kunningjum sínum
sumurin sem hann var á ísafirði hjá Vilmundi Jónssyni,
eru full af þessum „kátlegu hnykkjum", — öll nema
bréfin til Sólrúnar.
Ástarsaga Sólrúnar og Þórbergs er rakin til nokkurr-
ar hlítar í formála bókarinnar. En sú saga hófst á árinu
1918. Móðir Sólrúnar var því mjög mótfallin að dóttir
hennar legði lag sitt við Þórberg. Fór svo að Sólrún
giftist öðrum manni árið 1919 og hefur samband þeirra
Þórbergs þá rofnað um sinn. En víða í bréfunum er
vitnað til þessa fyrri sælutíma þeirra Sólrúnar og Þór-
bergs.
Um bréfin til Sólrúnar, eins og þau liggja fyrir í
bókinni, er þess að gæta að hvorki er hægt að fullyrða
né þvertaka fyrir að öll þau bréf sem Þórbergur skrifaði
Sólrúnu Jónsdóttur á því tímabili sem bókin tekur yfir
séu hér samankomin eða hafi yfirleitt varðveitzt. Aug-
ljóst er þó að það er mjög ólíklegt. Og þó ekki séu nein
bréf til frá tímabilinu 7. ágúst 1923 til 12. nóvember
1925 er sízt hægt að draga af því þá ályktun að engin
bréf hafi verið skrifuð eða send á þeim árum. Snemma á
því tímabili, eða í febrúarlok 1924, fæðist barn þeirra
Sólrúnar og Þórbergs, litlu síðar deyr eiginmaður Sól-
rúnar og einhverntíma á þessu tímabili hefur orðið
tilfinningaleg breyting á sambandi Þórbergs og Sólrún-
ar. Næsta bréf í safninu eftir hléið ber vott um misklíð
milli elskendanna, og er þvílíkt sem Þórbergur sé að
verjast ásökunum þegar hann segist heldur vilja „lifa
ógiftur en selja illum málstað sálu sína“. Nokkrar
ályktanir mætti draga af bréfi til Vilmundar Jónssonar
dagsettu í Reykjavík 8. október 1923; Þórbergur er þá
nýkominn til Reykjavíkur á fund ástkonu sinnar, eftir
dvöl hjá Vilmundi á ísafirði. En samt er honum harla
myrkt fyrir sjónum: „Mér finst alt auðvirðilegt, lítil-
mótlegt og tíkarlegt ... Eg reika lengst um einn út um
holt og mela eins og fordæmd sál ... Alt mitt rósemis-
jafnvægi er hrunið í rústir." (Bréfið er prentað í Tíma-
riti Máls og menningar 1973.)
Ástarsaga Þórbergs og Sólrúnar verður auðvitað ekki
nema að litlu leyti lesin út úr þessum bréfum.
Hafa verður í huga að Þórbergur er rígfullorðinn
maður, nærri hálf-fertugur þegar bréfaskiptin byrja, og
ástkona hans níu árum yngri. Það er ekki laust við að í
fyrstu bréfunum sé dálítið líkt og skólakennarinn sé að
skrifa stíl, eða ferðasögu, eða dagbók, til afnota fyrir
kunningjastúlku sína; líkt og samband þeirra sé fremur
tildragelsi eins og Þórbergur hefði sagt, en innileg ást.
Sem dæmi um mælskukennda útmálun ástarinnar má
benda á bls. 26: „Ást milli karls og konu er máttugasta
og dýrlegasta aflið, sem í mannsbrjóstinu býr ... Ástin
vökvar gróður hjartans ... fyllir sál vora fegurð og
yndisleik" osfrv. osfrv. ... Og allt er þetta skrifað í
nákvæmlega útmældum málsgreinum. Það er varla fyrr
en í 6. bréfi, frá ísafirði 6. ágúst 1922, að vart verður
innileika, og er því líkt sem bréf Sólrúnar hafi snortið
elskarann svo djúpt að tilfinningarnar verða mælsk-
unni og fróðleiknum yfirsterkari. Eftir það má heita að
einlægni og ást bréfritarans magnist og dýpki þar til
bréfaröðin rofnar um sinn sumarið 1923.
„Mig furðaði ekki á því þó að þú héldir, að eg væri
farinn að gleyma þér. En það er öðru nær. Eg sakna þín
átakanlega mikið og þrái þig öllum stundum. Áður en
þú fórst suður, elskaði eg þig eins heitt og mér fanst að
nokkur maður gæti elskað, jafnvel heitar ... Mig lang-
ar ekki að eins til að auðsýna þér ástúð mína þessi fáu
augnablik, sem þú ert hjá mér sem gestur. Minna en
heil mannsæfi, heil eilífð, dugir mér ekki til þess að geta
látið þér alla þá ástúð í té, sem eg ber til þín.“ (20.
febrúar 1923.) Og í síðasta bréfi fyrir „hléið“ (7. ágúst
1923, frá ísafirði): „Eg veit að ást mín til þín á sér engan
enda. Hún verður æ dýpri og sterkari eftir því, sem eg
er lengur með þér og kynnist þér betur.“
En þegar eiginmaður Sólrúnar er látinn og brautin
bein, að því er ætla mætti, hvað gerist þá? í þessu
bréfasafni er ekki að leita nema óbeinna svara við því,
en örvæntingin og myrkrið í bréfinu til Vilmundar í
október 1923, sem vikið er að hér að framan, hlýtur að