Lesbók Morgunblaðsins - 10.06.1984, Blaðsíða 5

landi hinu forna, að við tilbeiðslu hennar í Efesos hafi
runnið saman hugmyndir um mey og móður „og því
taldi kristna kirkjan hyggilegt á 5. öld tímatals vors að
sveigja síðustu fylgjendur þessa átrúnaðar að fótum
Maríu meyjar, og breyta uppskeruhátíð Artemisar, sem
haldin var um miðjan ágúst, í fagnaðarmessu yfir
himnaför Guðsmóður. Svo lifa fornir siðir í nýjum, og
allt breytist nema kjarninn sjálfur. Sagan verður að
vera samfelld eins og lífið, ella er dauðinn vís“, eins og
segir í þýðingu Jónasar Kristjánssonar.
6
Það vantar ekki að líkneskja Artemisar í kvæði
Kristjáns Karlssonar sé mælskt minnismerki um feg-
urð gyðjunnar, þar sem hún stendur í stoltum garði og
minnir á sig. En hún er dauður bókstafur í allri sinni
storknuðu dýrð. Algjör andstæða stúlkunnar í upphafi
kvæðisins. Hún er ímynd vorsins og vekur eftirtekt
skáldsins sem slík, nú horfin af sjónarsviðinu, öll og því
heil og fullkomin eins og það eitt getur orðið, sem ekki
er til. En þó er hún til í vitund skáldsins, það nægir.
Fegurð hennar er sönn fegurð og andstaða þeirrar föls-
unar tímans, sem er Artemis úr eir.
Þessar andstæður gera kvæðið eftirminnilegt.
La Belle Dame Qui Bégaie verður lesandanum sérstök
reynsla eins og hvert annað atvik úr lífinu. Það sem við
upplifum í listinni verður okkur jafnmikilvægur veru-
leiki og það sem við reynum í lífinu, að minnsta kosti
meðan það veldur ekki sorg eða sársauka óbærilegrar
þjáningar. Listin getur sem betur fer aldrei keppt við
þau ósköp, sem ekki verða aftur tekin. Stúlkan í kvæði
Kristjáns er að vísu ekki annað en hverfult vor, sem
kvaddi mynd sína hljóðlega einn góðan veðurdag, en
varðveitist þó í vitund skáldsins, lýtalaus minning um
ófölnaða fegurð, sem skákar hinni mestu fullkomnun í
listsköpun Grikkja. Hún var af holdi og blóði og storkn-
aði ekki í óforgengilegu efni, mildri fölsun tímans; eirn-
um. Þetta er ekki sízt athyglisverð áminning til þeirra,
sem telja að unnt sé að viðhalda orðstír mikilla ríkja
með óforgengilegum minnismerkjum.
Það er lífið sjálft í öllum sínum margbreytilegu
myndum, sem hefur síðasta orðið. Líkneskjurnar safna
einungis fölnuðu laufi að fúnum stöllum; tákni hausts og
tortímingar, enda þótt það hafi eitt sinn vaxið af sól og
sumri syngjandi fuglum til lofs og dýrðar.
Ströng fegurð Artemisar storknar á leið sinni inn í
mælska áminningu um eigið ágæti sem er í raun og veru
ekki annað en ávísun á verðmæti, sem eru ekki til.
Athyglisverð andstæða við forgengilega fegurð mál-
höltu stúlkunnar sem hverfur inn í októberminninguna
og lifir þar, meðan ljóð skáldsins er lesið.
En í garði Artemisar eru fuglarnir hættir að syngja
eins og í ljóði Keats um miskunnarlausu yndisfögru
huldukonuna La Belle Dame sans Merci, sem einnig er
fölsk ímynd sannrar fegurðar. í meðferð Keats verður
stúlkan líkneskja af holdi og blóði, minning um fegurð
sem bezt er að gleyma. Slík fegurð rotnar hvort eð er í
svörðinn með fölnuðu laufinu. En í ljóði Kristjáns
Karlssonar er þessi sama fegurð dauðanum ofurseld
með endurtekningum í síðustu þremur línum kvæðisins.
Lífið í öllum sínum fjölbreytileik er annars staðar, til
að mynda í minningu um undurfagra stúlku sem er
jafnlifandi í dauða sínum og lífi.
La Belle Dame
Qui Bégaie1}
eftir Kristján Karlsson
i
Hún stamar, eins og eftirtekt
hins unga vors sé hér
í eftirtekt hins unga vors
var ímynd þess hún sjálf
og skilin eftir, ekkert mál
jafn eðalborið, grannt.
Langt mál um ekkert: aðeins það
sem ekki er til fær mál.
II
Hún breytist hægt, ó hverfult vor
sem hvarf frá sinni mynd
og lét oss eftir óskilgreint
hvort einkamál þess sjálfs
var hennar eign, hvert andartak
án orðs er mynd þess heil.
Unz nakin fegurð fellur burt
sár fjötur hennar máls.
III
Og hér í öðrum október
í öðrum garði létt
að nöktum fótum fórn á ný
dygg forsjá tímans ber.
Rusl sumars hleðst að háum legg,
mælsk Artemis úr eir,
ströng fegurð tímans, fölnað lauf
mild fölsun tímans, eir
steypt fegurð tímans, eir.
1) Ljóðið er áður óbirt.
HÁSKOLI ISLANDS - HEIMSPEKIDEILD
Verðandi heimspekingar. Konur hafa áhuga á þessari námsgrein; af 850 nemendum heimspekideildar eru 500 konur.
Áhugi á gildum
og verömætum
er ástæða þess að við leggjum stund
á mannleg fræði
Páll Skúlason
prófessor
í heimspeki,
Gunnar Karlsson
prófessor í sagn-
fræði og
Höskuldur
Þráinsson
prófessor í
íslenskri
málfræði ræðast
við um viðfangs-
efni heimspeki-
deildar og málefni
sem tengjast
kennslu í
deildinni, svo
sem sögukennslu,
og málskrúðs-
fræði og fleira
Heimspeki miðar að
því að gera okkur kleift
að ræöa af skynsam-
legu viti um hvað sem
vera skal og mynda
skynsamlega orðræðu
um heiminn
Páll: Háskólinn er stofnaður 1911 með því
að Prestaskólinn, Lagaskólinn og Lækna-
skólinn eru gerðir að deildum hans og
heimspekideild sett á laggirnar. Kennslu-
greinar hinnar nýju deildar voru upphaf-
lega tvær: íslensk fræði og forspjallsvís-
indi. Deildin átti að verða almenn vísinda-
og fræðadeild.
Nú hefur mikið vatn runnið til sjávar
síðan og sú spurning hlýtur að vakna hvort
hlutverk deildarinnar sé ekki orðið allt
annað en það var áætlað í upphafi. Hvað
vilt þú segja um þetta, Gunnar?
Gunnar: Ég held að deildin hafi kannski
verið að nálgast það núna á síðustu árum
aftur að verða lík því sem henni var ætlað
upphaflega. Um langt skeið var hún af-
skaplega mikil tungumálakennsludeild.
Þetta stafaði, að ég held, að miklu leyti af
tilboðum frá erlendum stjórnvöldum um
kennslu í erlendum tungumálum. Þetta
hafði auðvitað mikinn hagnýtan tilgang.
Það var þörf á að mennta tungumálakenn-
ara og hefði kannski mátt vera meira af
því. En ég held að upphaflegur tilgangur
deildarinnar sem heimspekideildar hafi
svolítið fallið í skuggann af þessum hag-
nýtu markmiðum. Á árunum kringum
1970 verður síðan mikill vöxtur í deildinni.
Þá koma inn greinar eins og heimspeki,
almenn bókmenntafræði og almenn mál-
vísindi, sem urðu á ýmsan hátt mikill
stuðningur við ástundun íslenskra fræða
sem voru þarna alla tíð fyrir.
Námið Er Orðið
Hagnýtara
Höskuldur: Á síðari árum hefur námið í
hinum norrænu fræðum — í málfræði,
bókmenntum og sögu — færst í mun nú-
tímalegra horf. Áður fyrr var meiri
áhersla lögð á fornmálið, fornsöguna og
fornbókmenntirnar. Nú er ekki síður lögð
áhersla á efni sem stendur okkur nær í
tíma. Námið hefur að sama skapi orðið
fræðilegra og hagnýtara fyrir menntun
kennara.
Páll: Má ég biðja ykkur að nefna dæmi
um nútímaleg viðfangsefni í fræðum deild-
arinnar?
Höskuldur: Athuganir á máli barna.
Sumir halda kannski að mál barna, sem
ekki eru búin að ná fullu valdi á móður-
málinu, sé ómerkilegt viðfangsefni og það
geti varla verið að börn geti sagt okkur
mikið um málið. En það má einmitt læra
mjög margt um málið með því að skoða
mál barna.
Menn hafa líka hér í heimspekideild,
eins og náttúrlega alls staðar annars stað-
ar, farið að notfæra sér tölvur við ýmsar
athuganir á bókmenntum og máli, safna
textum í tölvutæku formi og vinna ýmis
rannsóknarverkefni með tölvu.
Margir hafa eflaust tilhneigingu til að
hugsa sér að þeir, sem fást við mannleg
fræði, sitji bara með blýant og blað og
hugsi og skrifi. Auðvitað er það oft þannig.
En af því að ég nefndi hina nýju tölvu-
tækni, dettur mér í hug eitt dæmi. Það var
nemandi sem ætlaði að skrifa kandidats-
ritgerð um „jú“ í íslensku, hvenær menn
nota „jú“. Það er einfalt að fletta því upp í
Orðabók Menningarsjóðs eða Orðabók
Blöndals. Þar stendur hvers konar kvik-
indi þetta er. „Jú“ er notað sem svar við
spurningu sem neitun er í. „Ætlarðu þá
ekki að koma? Jú, ég kem.“ Nú vill svo vel
til að Baldur Jónsson á mikið safn af text-
um sem eru í tölvutæku formi og það er
hægt að semja sérstakt forrit til þess að
leita að tilteknum orðum. Nemandinn fékk
leyfi Baldurs til þess að láta tölvuna skrá
út öll „jú“ sem koma fyrir í þessum text-
um. Það kom út úr þessu að „jú“ er notað á
býsna fjölbreytilegan hátt, miklu fjöl-
breytilegri en þann sem greint er frá í
venjulegum orðabókum eða kennslubókum
í íslensku. Það er náttúrlega ekki tími til
að rekja það hér, en þetta er aðeins eitt
dæmi um það hvernig nýjar leiðir geta
hjálpað okkur til að finna nýjan sannleik.
Gunnar: Sem dæmi um ný og óvenjuleg
viðfangsefni í sagnfræði langar mig til að
segja litla sögu. I fyrra kom til mín nem-
andi og bað mig að benda sér á ritgerðar-
efni. Það hafði þá nýlega komið á daginn
hjá mér í kennslu, að engar upplýsingar
virtust tiltækar um hvenær getnaðarvarn-
ir hefðu farið að hafa áhrif á fólksfjölgun
hér á landi, svo ég stakk upp á því við
stúdentinn, að hann kynnti sér sögu getn-
aðarvarna. Hann ætlaði að gera þetta, en
komst þá fljótlega að því að annar stúdent
var kominn með þetta verkefni. Fyrir
fáum árum hefði þetta ekki getað gerst. Og
ég hélt að þetta væri mjög frumlegt efni.
Þannig er sagnfræðin að leggja undir
sig svið mannlegs lífs sem skipta fólk mjög
miklu máli, en var alls ekki venja að leggja
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 10. MARZ 1984 5