Lesbók Morgunblaðsins - 12.01.1985, Síða 7

Pau komu ríða við i öræfunum, Eyrindur og Halla. I Hrannalindum standa uppi tóftir eftir
útilegumenn og talið, að þar hafi Eyrindur verið að rerki.
Holan í forgrunni myndarinnar er það sem eftir sést af kofa Eyvindar, þar sem nú heitir
Innra-Hreysi rið Hreysiskvísl rið suðurjaðar Sprengisands. Hann flutti bústað sinn þangað
úr Eyrindarkofareri til þess að geta betur dulizt, en einmitt þarna í Innra-Hreysi roru þau
Halla og Eyvindur handsömuð.
Gísli Konráðsson hefur eflaust átt sér
heimildarmenn úr samtíma Eyvindar,
alltént föður sinn, Konráð hreppstjóra í
Seyluhreppi, en hann flutti Höllu fangna
milli héraða og Eyvindur herjaði á afrétt-
um Skagfirðinga og þeir gerðu tvívegis út
menn að leita hans og náðu Höllu í annað
skiptið.
Þá átti Gísli sér heimildarmenn af
næstu kynslóð við Eyvind, svo sem prest-
ana vestra, Andrés Hjaltason og Torfa
Magnússon, en þeim voru báðum tiltækar
samtíma sagnir gamalla manna af Eyvindi
og Höllu.
Jón Árnason komst nærri tíma Eyvind-
ar, hans heimildarmönnum hafa verið til-
tækar samtíma sagnir. Jón segir svo um
Eyvindarsöfnun sína (Þjóðsögur II., 1954):
„... ég hraflaði saman í vetur öllum þeim
sögnum, sem ég gat náð í um Eyvind, fyrst
og fremst frá Skúla presti Gíslasyni og
séra Benedikt á Brjánslæk og eftir fjórum
handritum sem sýslumaður Páll Melsted
léði mér í því skyni. Við þetta bætti herra
Melsted síðan nokkrum sögnum sem hann
kunni, og prentaði svo allt saman í 20.—22.
nr. íslendings (1861), og því eru þar til
færðar svo margar missagnir um Eyvind
að nálega sagði sinn frá með hverju móti
mörgum atriðum. Síðan hefur ekki til
muna bætzt við sögu Eyvindar nema frá-
sagnir Þingeyinga eftir að hann var flutt-
ur norður að Reykjahlíð. Hér eru nálega
engar missagnir teknar, en fylgt sögnum
Skúla prests sem bæði er kunnugur fyrir
norðan og austan og á Sprengisandsvegi,
frásögn séra Torfa Magnússonar, nú á
Kirkjubóli í ísafjarðarsýslu, í handriti
séra Benedikts á Brjánslæk, og handriti
Jóns alþingismanns Sigurðssonar á Gaut-
löndum í Þingeyjarsýslu að svo miklu leyti
sem þessar frásagnir ná til.“
Jón Árnason nefnir og fleiri heimild-
armenn skilríka að Eyvindarsögum sínum
en Jón er auðvitað einnig með munnmæla-
sögur, sem enga stoð áttu sér í heimildum
og eru fjarri því að geta verið sannar svo
sem sagan af Höllu „Fagurt er á fjöllun-
um“, en í þeirri sögu eiga afdrif Höllu að
hafa orðið þau, að hún á að hafa verið í
koti einu í Mosfellssveit, og þar sem hún
sat útundir vegg á blíðviðrisdegi ellimóð
og hrum og sá til fjalla, heyrðist hún
mæla: „Fagurt er á fjöllunum núna,“ og
daginn eftir var hún horfin, og sást ekki
meir, en síðar löngu, fundust konubein
uppundir Hengli, og voru haldin vera af
Höllu. Þá er og til önnur sögn álíka, Halla
á í þeirri sögn að hafa verið á koti í Grafn-
ingi og beinin fundizt uppi í Skjaldbreið og
þar hjá bein af hrút og hafi Halla krækt
hornum hans undir styttuband sitt og
hrúturinn ekki fengið losað sig og drepizt
hjá henni. Báðar þessar sagnir eru alger
tilbúningur og getur Jón Árnason þess að
svo muni vera.
Þá er að nefna, að Þorsteinn Bjarnason
frá Háholti í Árnessýslu rakti ættir frá
Eyvindi í VII. b. Blöndu og er þar getið
kvennamála Eyvindar áður en hann hvarf
úr sveitum sunnan lands.
Af bókum um Fjalla-Eyvind og Höllu er
að geta: Fjalla-Eyvindur og Halla eftir Loft
Guðmundsson (Bókaútg. Forni 1958), Sögu
Fjalla-Eyvindar og Höilu eftir Guðmund
Guðna Guðmundsson (Leiftur 1970) og Úti-
iegumenn og auðar tóttir eftir Ólaf Briem
(Menningarsjóður. 1. útg. 1959).
Bækur Lofts og Guðmundar Guðna eru
mjög rómantískar Eyvindarsögur. Dálæti
höfundanna á Eyvindi og skáldlegar hug-
leiðingar bera höfundana uppí loftin blá.
Bók Lofts er ágæt lesning unglingum og
margur fróðleikur er í bók Guðmundar
Guðna og frumleg er sú kenning í Eyvind-
arsögu hans, að Eyvindur hafi fremur flú-
ið í fyrstu á fjöllin útaf kvennamálum en
þjófnaðarsök og þá er það einnig nýtt í
Guðmundarbók, að hann telur, að Eyvind-
ur og Halla hafi undir ævilokin flúið vest-
ur undan Skaftáreldum.
Bók ólafs Briem (Menningarsjóður 1.
útg. 1959) er fræðileg úttekt og rannsókn á
hreysum Eyvindar og er hér í öllu fylgt
sögn Ólafs um hreysin og staðsetningu
þeirra.
Víða má í tímaritum og safnbókum ef-
laust finna sitthvað um Eyvind, svo sem
þátt í Sagnaþáttum Fjallkonunnar og
grein Benedikts frá Hofteigi í Sunnudags-
blaði Tímans. Þá getur og Espólín Eyvind-
ar og Höllu lítillega í sambandi við hand-
töku þeirra austur á Héraði og einu sinni
er Eyvindar getið í smáklausu í annál.
1 opinberum heimildum er sáralítið að
sögn fræðimanna að finna um Eyvind og
Höllu, aðeins lýsingar á þeim í Alþingis-
bókunum 1746 og 1765 og svo í málskjölum
og bréfum varðandi málareksturinn við
Halldór sýslumann á Felli og handtöku
þeirra 1763.
Nafni Eyvindar bregður og fyrir 1760 í
sambandi við tyftunarhústoll, sem tekinn
var af bændum vestra í þeirri meiningu að
reisa tyftunarhús á ísafirði. Þá er og að
nefna lýsingar þær, sem birtar eru í fyrri
greininni af eltingarleiknum á Arnarfells-
jökul 1762 og handtökunni 1772.
Milli þessara staksteina er sagan rakin
eftir þeim sögnum, sem sannferðugastar
eru taldar eða sennilegastar að mati þess,
sem hér ritar.
í næstu Lesbók verður rakinn æviferill Ey-
vindar og Höllu.
ÞJÓÐMINJAR
KLUKKUR
Eyjólfs Þorkelssonar
Eftir Þór Magnússon þjóðminjavörð
Lengi vel þurftu íslendingar
lítt á klukkum að halda.
Menn miðuðu við sólina dags
daglega og voru þá notuð ýmis
svokölluð eyktamörk, sem enn
eru þekkt í örnefnum, svo sem
Miðmundahóll, Náttmálavarða,
Hádegishóll. — Það er ekki fyrr
en þéttbýli myndast að menn
þurfa nákvæmari tímaákvörðun,
þegar allt líf manna færðist í
fastari skorður.
Á 19. öld fóru stundaklukkur
þó að verða nokkuð algengar,
svonefndar Borgundarhólms-
klukkur komu á stöku bæ, og
einstaka menn áttu vasaúr, sem
fengust í verzlunum. Voru
Roskopf-úrin, Bakkaúrin, sem
oft voru kölluð og kennd við Eyr-
arbakkaverzlun er meðal annars
seldi þau, algeng. Einstaka frá-
bær hagleiksmaður smíðaði gólf-
klukkur með erlendar klukkur
að fyrirmynd.
Á síðari hluta síðustu aldar
voru hér nokkrir snilldarúrsmið-
ir, sem smíðuðu vandaðar klukk-
ur og jafnvel vasaúr. Nafn-
kenndastur þeirra er vafalaust
Magnús Benjamínsson, sem
smíðaði að minnsta kosti þrjár
mjög nákvæmar stórar klukkur,
svonefnda krónómetra, sem aðr-
ar klukkur voru stilltar eftir, en
að auki einnig borðklukkur og
úr.
Annar snillingur í úrsmíði var
Eyjólfur Þorkelsson, einn af son-
um sr. Þorkels Eyjólfssonar á
Staðastað, sem allir urðu nafn-
kenndir.
Eyjólfur smíðaði borðklukku,
sem hann sýndi á iðnsýningunni
1883, hinni fyrstu sem haldin var
hérlendis. Eyjólfur sýndi tvær
klukkur á sýningunni og fékk
fyrir þessa klukku, sem senni-
lega er sirkilgangsúr það, sem
verðlagt var á 70 krónur, verð-
launapening úr silfri. Er enda
klukkan hin mesta völdunar-
smíð, því að auk stunda, mín-
útna og sekúndna sýnir hún
einnig daga, tunglkomur og
mánuði.
Hin klukka Eyjólfs er þó í
rauninni enn meiri gripur, því að
hún sýnir allt hið fyrrgreinda og
að auki hlaupárin. Klukkan er
einnig borðklukka, óvenjufallega
smíðuð, nafn smiðsins letrað á
hvíta úrskífuna, tunglið tvílitur
hnöttur sem snýst, og sýna lit-
irnir hvernig tunglið stækkar og
minnkar en vísar á skífunni sýna
það er klukka á að sýna, en að
auki er önnur skífa neðan við
hina sem sýnir vikur, daga og
mánuði. Og minnsti vísirinn þar
hrekkur til einu sinni á ári, um
áramótin, og er þar merkt 1. ár,
2. ár, 3. ár og hlaupár.
Fyrir þessa klukku fékk Eyj-
ólfur verðlaunapening á iðnsýn-
ingu í Kaupmannahöfn 1889. —
Peningarnir fylgja klukkunum
enn og báðar ganga þær, enda
vönduð smíð eins og fyrr segir.
Aðeins er nú brotin glerkúpan,
sem var yfir síðarnefndu klukk-
unni í öndverðu.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 12. JANOAR 1985 7