Lesbók Morgunblaðsins - 19.01.1985, Blaðsíða 10

DULRÆN
FYRIRBÆRÍ
OG
VÍSINDIN
Eftir dr. Erlend Haraldsson sálfræðing
Dr. Erlendur Haraldsson.
Þriðji hluti umræðu um
vísindi eða gervivísindi,
sem birtist í Fréttabréfi
Háskóla íslands. í síðasta
blaði var innlegg dr. Þor-
steins Sæmundssonar
stjarnfræðings í þessa um-
ræðu og hér svarar dr. Er-
lendur honum.
Imarshefti Fréttabréfs HÍ ritar dr.
Þorsteinn Sæmundsson skilmerki-
lega grein um gervivísindi og dulsál-
arfræði. Svo sem búast mátti við af
jafn glöggum og hreinskilnum manni og
dr. Þorsteini gerir hann í greininni prýði-
lega samantekt á helstu rökum viss hóps
manna sem hafa gagnrýnt rannsóknir dul-
rænna eða „yfirskilvitlegra" fyrirbæra,
sumir reyndar af nokkru offorsi og ekki að
sama skapi af mikilli þekkingu. Er
ástæðulaust fyrir dr. Þorstein að óttast að
ég styggist við slík skrif því þau eru góður
grundvöllur umræðu sem þarflegt er að fá.
Dr. Þorsteinn gagnrýnir þá skoðun mína
að rannsóknaraðferðir skeri úr um það
hvort fræðigrein teljist til vísinda eða
gervivísinda; gervivísindi sé fræðimennska
sem ber vísindalegt yfirbragð „en styðst í
einhverju meginatriði við staðleysur eða
hugaróra. Samkvæmt þessari skilgrein-
ingu getur viðfangsefnið verið úrslitaat-
riði engu síður en rannsóknaraðferðin
... “ (Þ.S.). Erum við ekki í sérhverri rann-
sókn að raunprófa tilgátu sem við efumst
um, vitum ekki hvort er rétt eða ekki, þ.e.
að prófa „staðleysur og hugaróra"? Ef
skilgreining dr. Þorsteins er rétt, eru þá
ekki, ef betur er að gáð, öli vísindi gervi-
vísindi? Hvernig getum við vitað hvað eru
„staðleysur og hugarórar" nema með
„hinni vísindalegu aðferð"? (Hvað segja
vísindaheimspekifróðir menn um þetta at-
riði?) Ef dr. Þorsteinn telur aðra leið færa,
hlyti hún ekki að fela í sér innleiðingu
einhvers konar páfadóms til að úrskurða
fyrir okkur hvað séu „staðleysur og hugar-
órar“ og hvað ekki? Slík embætti hafa ekki
reynst vísindunum vel. Þá geymir vísinda-
sagan ýmis dæmi um „staðleysur og hug-
aróra" sem urðu að viðurkenndum sann-
indum, og um „raunveruleika" sem reynd-
ist „staðleysur og hugarórar". Vísindin
eiga sér ekki ýkjalanga sögu og sennilega
lítt hyggilegra fyrir okkur að trúa blint á
ríkjandi hugmyndafræði en það var fyrir
menn fyrr á öldum. Eigum við einungis að
rannsaka viss fyrirbæri en lifa í blindri
trú um önnur? Mér sýnist dr. Þorsteinn
gera að staðreyndum ákveðnar heimspeki-
legar forsendur, sem eigi að ákvarða hvað
séu „staðleysur og hugarórar" og hvað
ekki.
Eigi að færa gild rök fyrir þvi að dulsál-
arfræði geti ekki verið vísindi, verður að
sýna fram á að ekki verði komið við neins
konar raunprófun eða tilgátuprófun i
rannsókn svonefndra yfirskilvitlegra fyr-
irbæra, þ.e. að viðfangsefnið sé órannsak-
anlegt. Slík rök koma ekki fram í grein-
inni.
Nú mun það ekki hafa verið ætlun dr.
Þorsteins að sýna fram á að dulsálarfræði
geti ekki hugsanlega verið vísindi, heldur
fremur hitt að reynslan sýni að hún sé
gervivísindi. Rökin eru: a) engar áreiðan-
legar jákvæðar niðurstöður hafi fengist, b)
þegar marktækur árangur hefur náðst
megi rekja hann til aðferðafræðilegra
galla (skussaháttar), eða c) sviksemi
(„gagnasköpunar") þeirra sem rannsókn-
irnar framkvæmdu. Að þessu mun ég víkja
nánar síðar.
Fyrst stuttan sögulegan inngang. Dr.
Þorsteinn ritar: „í meira en hundrað ár
hefur fjöldi fræðimanna unnið óþreytandi
að því að rannsaka skipulega svonefnd yf-
irskilvitleg fyrirbæri í þeirri sannfæringu
eða von að þar leynist eitthvað sem vert sé
að rannsaka ... Það eitt að menn skuli
enn vera að ræða þessa sömu spurningu
(þ.e. um tilveru fyrirbæranna, E.H.) eftir
þrotlaust rannsóknarstarf í heila öld, kann
að vera nokkur ábending um svarið."
Þótt öld sé liðin síðan rannsóknir hófust
á þessu sviði er fjarri sanni að nefna þær
þrotlausar skipulegar rannsóknir fjölda
fræðimanna. Þessir menn voru fáir og
unnu oftar en ekki að rannsóknum á þessu
sviði með öðrum störfum eða aðeins um
stundar sakir, svo sem próf. Guðmundur
Hannesson*1* eða próf. Ágúst H. Bjarna-
son.(2) Rannsóknarstofa við háskóla var
ekki stofnuð í greininni fyrr en við Duke-
háskóla á fjórða áratugnum og þar hafa
aldrei unnið nema fáir menn í senn. Meira
að segja í upphafslandi þessara rann-
sókna, Bretlandi, verður ekki til háskóla-
stofnun eða fast embætti á þessu sviði fyrr
en á þessu ári við háskólann í Edinborg.
Aðalstarf stofnenda Society for Psychic-
al Research í Bretlandi voru rannsóknir á
meintri reynslu almennings af dulrænum
fyrirbærum og voru þær framkvæmdar
svo sem best tíðkast við réttarrannsóknir.
En slík gögn þóttu er á leið ekki frambæri-
leg sem vísindaleg sönnunargögn þótt al-
mennur málarekstur fyrir dómstólum hafi
ætið byggst að verulegu leyti á slíkum
rannsóknum og geri fram á þennan dag.
Annað verksvið voru rannsóknir á miðl-
um, ekki síst þeim sem orðaðir voru við
efnisleg fyrirbæri. Sem dæmi má nefna
rannsóknir Sir William Crookes*3* og
fleiri(4) á D.D. Home og rannsóknir próf.
Guðmundar Hannessonar á Indriða Ind-
riðasyni.*1* f þessum tilvikum voru að
verki menn sem almennt voru taldir mjög
hæfir og hvorugur þessara miðla varð í
rannsókn uppvís að svikum þrátt fyrir
fjölda vitna og athugana um árabil. Þessir
tveir miðlar hurfu brátt af sjónarsviðinu
hvor á sínum stað. Margir miðlar urðu
uppvísir að svikum og á aðra voru borin
svik. Fyrir bragðið vildu sumir er á leið
ekki taka mark á neinum rannsóknum á
einstökum mönnum. Hversu vönduð sem
rannsókn eða athugun var mátti ævinlega
deila um það eftir á hvort hún hefði verið
nógu vel gerð, og hvort ekki hafi brögð
verið í tafli, þótt ekkert sérstakt benti til
slíks. Athuganir og lýsingar fyrirbæra,
jafnvel einstæðra fyrirbæra, eru nokkur
þáttur í náttúruvísindum. Hví skyldi því
ekki mega gefa einstökum athugunum og
rannsóknum dulrænna fyrirbrigða af of-
annefndri gerð nokkurt gildi þótt þær geti
ef til vill ekki talist fullkomin vísbending
um tilveru fyrirbæranna?
Krafan um það hvað teldist viðunandi
„sönnun" var því lengi að þróast og varð
sífellt strangari. Til þess var að vissu leyti
skiljanleg ástæða sem var fyrst og fremst
sú að fyrirbærin, ef raunsönn reyndust,
gengu að ýmsu leyti í berhögg við grund-
vallarskoðanir í náttúruvísindum og jafn-
vel uppáhaldsforsendur vísindalegs starfs.
Tökum spádóma sem dæmi. Geti einhver í
reynd spáð fyrir um óorðna hluti er það
vísbending þess að afleiöing (vitneskja um
atburð) geti orðið til á undan orsök sinni
(atburðinum sjálfum), ef við göngum út
frá orsakalíkaninu eins og almennt er
gert. Gerist lyftingar á þann hátt sem
Crookes og Guðmundur Hannesson lýstu
kann það að benda til þess að þyngdar-
lögmálið, eins og við skiljum það nú, sé
ekki algilt.
Með tímanum urðu endurtakanlegar til-
raunir það sem vísindamenn sættust yfir-
„Ef dr- Þorsteinn telur
aðra leið færa, hlyti hún
ekki að fela í sér innleið-
ingu einhverskonar páfa-
dóms til að úrskurða fyrir
okkur hvað séu „staðleys-
ur og hugarórar“ og hvað
ekki? Slík embætti hafa
ekki reynst vísindunum
vel.“
leitt á að eitt væri fullnægjandi rök fyrir
tilveru þessara fyrirbæra, þótt réttmæti
þess sé mjög umdeilanlegt. Þessi skilning-
ur varð þó ekki almennur fyrr en undir
miðja þessa öld. Það var ekki fyrr en á
fjórða áratugnum að sú tölfræði og tækni
varð til sem nú er notuð við tilraunir sem
kynnu að reynast endurtakanlegar með
næstum hvaða hópi manna sem er.
Dr. Þorsteinn ritar: „Dularsálfræðing-
um hefur ekki tekist, þrátt fyrir linnulaus-
ar tilraunir, að finna eitt einasta fyrirbæri
sem unnt sé að sýna fram á við endurtekna
tilraun, þannig að aðrir rannsóknarmenn
geti gengið úr skugga um það“ (Þ.S.). Þetta
er rétt ef miðað er við þann 100% endur-
takanleika sem stefnt er að í efna- eða
eðlisfræði. Mælingar á hugrænum ein-
kennum manna eru mun erfiðari og óstöð-
ugri en samsvarandi mælingar á dauðri
náttúru. Því háþróaðri sem lífverurnar eru
því meiri verður breytileiki og mismunur
einstaklinga. Endurtakanleiki tilrauna er
því yfirleitt nokkurt vandamál í greinum
eins og sálarfræði og líffræði og í enn rík-
ara mæli í dulsálarfræði, enda gefur það
nokkra vísbendingu að tölfræðin er rikj-
andi í rannsóknum þessara greina. Hluta
þessa vanda má rekja til þess hversu erfitt
er að stjórna einstökum breytum og halda
öllum ytri sem innri aðstæðum óbreyttum.
En, ef unnt væri að endurtaka vissar til-
raunaniðurstöður reglulega í 30%, jafnvel
í 15% tilvika, hefði þá ekki verið sýnt fram
á endurtakanleika tilraunar? Ef endurtak-
anleiki í dulsálarfræði er skoðaður í þessu
ljósi, fær fullyrðing dr. Þorsteins ekki
staðist. (Hvað segja fróðir menn um
endurtakanleika í öðrum greinum, t.d. ör-
eindafræði?)
Dr. Þorsteinn ætti að kynna sér hve
margar tilraunir hafa verið gerðar þar
sem marktækur munur finnst á fjölda
réttra getrauna hjá þeim sem trúa og þeim
sm ekki trúa á dulræn fyrirbæri, þannig
að þeir fyrrnefndu nái meira árangri?
(Sauð-hafra-sambandið svonefnda; nafnið
tekið úr Biblíunni, Matt. 25:32.) Niður-
staða með andstæðum mun, þ.e. að van-
trúarmennirnir fái marktækt fleiri réttar
lausnir en þeir sem trúa, hefur hins vegar
aldrei fengist svo ég minnist.(5,6)
Ég hef lengi haft sérstakan áhuga á
endurtakanleika tilrauna því það er þýð-
ingarmikið atriði sem ég tel að menn í
greininni ættu að sinna af meiri þrótti en
raunin er, en eins og tilraunamenn munu
vita er það, allavega í ýmsum greinum,
ekki uppáhaldsiðja manna að endurtaka
tilraunir annarra. Ég hef t.d. tvisvar gert
meiriháttar tilraunir með sauð-hafra-
sambandið, fyrst með 189 manna úrtaki og
svo með 449 manna. Þátttakendum í þess-
um tilraunum var afhent blað sem á voru
100 auðir reitir og þeim tilkynnt, að eftir
að tilrauninni væri lokið, myndi tölva
Reiknistofnunar velja af tilviljun einn af
fjórum bókstöfum í hvern reitanna. Nú
áttu þeir að giska á hvaða bókstafur yrði
valinn í hvern reit. Jafnframt voru þátt-
takendur spurðir um viðhorf sín til dul-
rænna fyrirbæra. Að öllu þessu loknu
fengum við útskrifaðar úr tölvunni raðir
100 bókstafa sem valdir voru með tilvilj-
unaraðferð fyrir hvern einstakan þátttak-
anda. í fyrra sinnið fékkst ekki marktæk-
ur munur á fjölda réttra lausna hjá þeim
sem trúðu og ekki trúðu á dulræn fyrir-
bæri.(7) í síöari tilrauninni varð niðurstað-
an marktæk (p=.02) og mjög marktæk
(p=.0005) fyrir nýja en að innihaldi mjög
svipaða tilgátu. Birti ég þessar niðurstöð-
ur m.a. í desemberhefti Fréttabréfs Félags
háskólakennara árið 1975.(8) Viss endur-
takanleiki hefur vissulega fundist í til-
raunum af þessu tagi þótt gagnrýnendur
þegi yfirleitt um það þunnu hljóði.
Hvað um „Ganzfeld“-tilraunirnar svo-
nefndu sem gerðar hafa verið við Maimo-
nides Medical Center,(9,10) við Houston-
háskóla,(11) við sálfræðideild háskólans í
Cambridge I(12) og víðar? Sama tilrauna-
snið hefur verið endurtekið í meginatrið-
um og endurtekningarhlutfallið reynst
vera um 50% ,(13)
Sjálfur hef ég ásamt próf. Martin John-