Lesbók Morgunblaðsins - 19.01.1985, Blaðsíða 11

Miðilsfundur — miðillinn flytur boð að handan, eða svo ætla þeir sem fundinn sækja. Stundum hafa stórmerkileg dulræn fyrirbæri átt sér
stað á slíkum fundum, til dæmis þegar Runki, einskonar lykil- eða hjálparandi hjá Hafsteini miðli, rísaði á sjórekin bein afsjálfum sér.
son við háskólann í Utrecht í Hollandi
unnið að röð tilrauna um árabil með eftir-
tektarverðum árangri. (Þess má geta til
gamans að M.J. er einnig stjörnufræðingur
að mennt og var samstarfsmaður próf.
Lundmarks þar til hann sneri sér að sál-
fræði). Tilgangur þessara tilrauna var að
prófa hvort samband reyndist milli dul-
skynjunar (mæld með fjarskynjunar og
getraunaprófum) og varnarhátta svo-
nefndra, sem birtast í brenglunum skyn-
mótunarferla sem mældar eru með skynj-
anaprófi sem reynst hefur vel til að velja
menn til áhættusamra starfa, svo sem or-
ustuflugmenn. í fimm „double-blind" til-
raunum<14'15'16) með 37 til 54 stúdenta í
hverri hafa tvær gefið marktækt samband
milli dulskynjunar og varnarhátta (r=.46
og .26) en þrjár sýnt ómarktækan en já-
kvæðan fylgnistuðul (r=.17, .02, .11). Já-
kvæð fylgni þýðir að menn með veika
varnarhætti ná betri árangri í dulskynjun-
arprófum en menn með sterka varnar-
hætti en það er í samræmi við tilgátu
okkar. Ef teknar eru með þær fimm til-
raunir sem gerðar hafa verið annars stað-
ar kemur í ljós að endurtekningarhlut-
fallið er um 50%. Til þessa hefur ekki
fengist neikvæð fylgni í þessum tilraunum.
Nokkrar gerðir tilrauna sem prófa
ákveðnar tilgátur hafa því sýnt vissan
endurtakanleika þótt þörf sé frekari stað-
festinga til að prófa endurtakanleikann til
þrautar. Þessar niðurstöður virðast gild
ástæða til áframhaldandi tilrauna. Svo
virðist sem spurningin sé ekki lengur sú
hvort framkalla megi viss yfirskilvitleg
fyrirbæri við endurteknar tilraunir, held-
ur í hvaða mæli þau eru endurtakanleg. í
dulsálarfræði erum við, ef svo er sem sýn-
ist, að fást við hverfula mannlega hæfi-
leika sem mjög erfitt er að festa hendur á
og framkalla að vild, en þess vegna þurfa
þeir ekki nauðsynlega að vera staðleysa
ein eða hugarórar. Efast nokkur um að
skáld sé skáld þótt hann geti ekki ort á
hvaða stundu sem er?
Við lestur greinar dr. Þorsteins sýnist
mér að honum hafi verið hugfólgnast að
kynna sér skrif gagnrýnenda eins og
Gardners, Hansels og Randis og ef til vill
Alcocks sem tíðum einkennast því miður
af vankunnáttu eða rangfærslum. Hefur
dr. Þorsteinn kynnt sér ritdóma fagmanna
um þessar bækur? Próf. Guðmundur
Hannesson lýsti eitt sinn viðhorfum slíkra
manna á gamansaman hátt:
„Ekki bætti það heldur úr skák, að þeir
(sem sinna rannsóknum dulrænna fyr-
irbæra) töldu athuganir sínar byggðar
hreint og beint á vísindalegum grund-
velli, og jafngildar öðrum athugunum
náttúrufræðinganna. Þetta þótti nokk-
urs konar guðlast. Slík fásinna og hjá-
trú hlaut að sjálfsögðu að vera ein-
kennilegt trúarvingl og annað ekki, en
hreinasta óhæfa að skreyta slíkt með
hinu heilaga nafni vísindanna. Að
sjálfsögðu var það alls endis óþarft að
rannsaka þessa bábilju nánar. Vitleysa
hlaut hún að vera, það gat hver maður
sagt sér sjálfur, kom jafnt í bága við
reynsluvísindin og heilbrigða skyn-
semi.“*17)
Gagnrýni er nauðsyn hverri vísinda-
grein til framfara og aðhalds, en gagnrýni
á þessari grein verður að byggjast á sömu
vinnubrögðum og gagnrýni á öðrum grein-
um, þ.e. hlutlægni, vandvirkni og staðgóðri
þekkingu á því sem dæmt er. Hví ekki að
kynna sér framlag þessarar greinar með
lestri frumheimilda? Hvorki dytti dr. Þor-
steini né mér í hug að lesa einungis Pravda
til að kynnast Bandaríkjunum. Eg er ekki
viss um að ýmsir vandaðir og einiægir
| menn hafi áttað sig á því að vísindamenn
eru stundum ekki eins vísindalegir í sér og
maður skyldi halda, sérstaklega um mál-
efni sem þeir þekkja lítið til. Innan hverrar
vísindagreinar er hins vegar stöðug gagn-
rýni bæði um tæknileg atriði einstakra til-
rauna og grunnforsendur. Þessi gagnrýni
kemur yfirleitt að mestum notum.
„í náttúruvísindum er ekki talið nægi-
legt að lýsa atburðum, heldur er markmið-
ið fyrst og fremst að leita orsaka og finna
reglur eða lögmál. Þar er það talin ein
helsta leiðin til árangurs að setja fram
kenningar og prófa þær“ (Þ.S.). Ef dr.
Þorsteinn skoðar eitthvert magn frum-
heimilda um tilraunir á þessu sviði, t.d.
flettir í gegnum nokkra árganga af Journ-
al of Parapsychology eða Journal of the
American Society for Psychical Research,
mun hann sjá að ofangreind orð hans eiga
við dulsálarfræði engu síður en aðrar
raungreinar. Yfirgnæfandi meirihluti til-
rauna er gerður til að prófa ákveðnar til-
gátur til að skýra ákveðin fyrirbæri eða
kanna með hvaða hætti þau nái að birtast.
Þannig eru t.d. tilraunir okkar Martins
Johnson, tilraunirnar um sauð-hafra-sam-
bandið, „Ganzfeld“-tilraunirnar o.s.frv.
Við fyrstu sýn virðast niðurstöður í
þessari grein „stangast mjög á við niður-
stöður úr öðrum vísindagreinum" (Þ.S.).
Réttara mun þó að segja að niðurstöður
þessarar greinar gefi vísbendingu um að
viss lögmál sem talin séu algild séu það
ekki. „Yfirskilvitleg" fyrirbæri, ef raun-
sönn eru, sýna að það sem breski heim-
spekingurinn C.D. Broad nefndi „basic
limiting principles“<18) eru ekki algild eins
og vísindamenn hafa almennt talið. Ein-
mitt þetta gefur greininni sérstakt fræði-
legt gildi. Er það ekki einmitt hlutverk
vísinda að reyna að finna og útskýra frá-
vik („anomalíur") sem ekki hefur tekist að
fella inn í vísindalegan skýringarramma?
Það hve þessi fyrirbæri virðast stangast á
við niðurstöður úr öðrum vísindagreinum
fyllir þó suma hugsjónahita gegn grein-
inni. Ef til vill þola þeir ekki að efast sé
um vissar forsendur, kannske er þeim í
raun ekkert um efasemdamenn.
Þá eru það aðferðafræðilegu gallarnir,
blekkingarnar og sviksemin sem dr. Þor-
steinn ræðir um. í hvaða grein má ekki
tína til nokkrar rannsóknir með aðferða-
fræðilegum vanköntum, sérstaklega þegar
stigin eru fyrstu sporin? í hvaða vísinda-
grein má ekki finna einhverja rannsókn-
armenn sem hafa farið óheiðarlega með
gögn eða niðurstöður? Ef einhver efast um
það ætti hann að lesa bókina „Betrayers of
the Truth“ eftir William Broad og Nichol-
as Wade sem líka hafa ritað um það mál í
tímaritið Science.(19) Engin vandkvæði eru
á að telja upp nokkra stjörnufræðinga sem
munu hafa gerst sekir um blekkingar. Þau
nöfn eru ekki af lakara taginu: Galileo
Galilei,<20) Isaac Newton(21) og Adrian van
Maanen við Mount Wilson Observatory.
I(19) Ég fæ ekki séð að slíkar syndir ein-
stakra manna muni fremur hefta dulsálar-
fræðina en stjörnufræðina þegar til langs
tíma er litið, hvað þá að þær geti ákvarðað
stöðu hennar sem vísindagreinar.
Úr því að dr. Þorsteinn gagnrýnir vinnu-
brögð, má kannske spyrja nokkurra spurn-
inga. Hann ritar um sprellið hans Randis
og skýrir frá þeirri „mynd sem fæst við að
lesa lýsingu á málavöxtum". Hverjar eru
svo heimildirnar? Randi og enginn annar.
Ekki þætti það burðugur dómari sem að-
eins kynnti sér framburð annars deiluað-
ila. Hvers vegna var dr. Þorsteini ekki jafn
annt um að fá lýsingu á málavöxtum frá
dr. Phillips forstöðumanni McDonnell-
stofnunarinnar? Hvers vegna prófar jafn
virt rit og Nature ekki þá staðhæfingu
Randis um að McDonnel-menn hafi birt
„margar fræðilegar greinar" um piltana
hans Randis áður en það ber það á borð
fyrir lesendur sína? Hvernig verður vinna
sem er 100 vinnustundir að mati dr. Phil-
ips(22) og 160 að mati Randis(23) að „stífu
rannsóknarstarfi um árabil" hjá ritstjór-
anum okkar ágæta, þótt hann boði okkur
réttilega og með virðingarverðum þunga
að markmið háskóla sé það m.a. „að greina
á milli þess sem talizt getur „rétt“ þekking
og „röng“, sannleikur eða lygi“ (S.St.)?
Alykta má af máli dr. Þorsteins að
rannsóknir nokkurra íslenskra fræði-
manna fyrr á öldinni á dulrænum fyrir-
brigðum hljóti að teljast til hjáfræða. í
stað þess að deila um menn og málefni í
fjarlægum löndum sem búið er að þyrla
upp miklu moldviðri um og við þekkjum
fæst beint til, væri ekki hyggilegra að
huga að því sem nær okkur stendur, svo
sem rannsóknum sem gerðar hafa verið
við HÍ, og rýna um leið í frumheimildir?
Hvernig væri að taka sem dæmi rannsókn-
Umfangsmiklar dulskynjunartilraunir hafa
verið gerðar með rafeindatækjum — og
marktækur árangur náðst.
ir próf. Guðmundar Hannessonar á Ind-
riða Indriðasyni,(1) og ef menn vilja, ofan-
nefndar tilraunir okkar Martins John-
son?(24’25'26’27ofl) Auk greina próf. Guð-
mundar eru til fleiri heimildir um Indriða.
Að loknum þeim lestri geta ektavísinda-
menn og aðrir velt fyrir sér hvernig Ind-
riði gæti hafa blekkt um árabil alla þá
menn sem nálægt honum komu, þ.á m.
prófessorana Guðmund Hannesson og
Harald Níelsson. Fyrirbæri þau sem gerð-
ust hjá Indriða, og próf. Guðmundur og
fleiri lýsa, sjást ekki lengur og hurfu hér á
landi með Indriða. Samt var hér enginn
Houdini, en dr. Þorsteinn getur þess að
ýmsir telji að hann hafi átt mikinn þátt í
að slík efnisleg fyrirbæri hurfu af sjónar-
sviðinu.
Ég er sammála dr. Þorsteini að það er
vissulega þörf efasemda um þau umdeildu
fyrirbæri sem við höfum gert að um-
ræðuefni enda eru efasemdir grundvöllur
vísindalegs starfs. Gild ástæða er til þess
að bregða undir smásjá rannsóknum á því
sviði sem öðrum. Það má vel virða ólík
viðhorf til þessa máls en endanleg lausn á
þessu deilumáli sé ég samt ekki að fáist
nema með áframhaldandi vönduðum rann-
sóknum sem fengnar athuganir og tilraun-
ir gefa fullt tilefni til.
Að lokum þetta: Dr. Þorsteinn getur
þess að eðlisfræðingurinn John Archibald
Wheeler „hafnaði því algerlega að dular-
sálfræði væri vísindi" (Þ.S.) á fundi í
AAAS og taldi reyk einan. Þessi tilvitnun
dr. Þorsteins í frægan mann er athyglis-
verður málflutningur en margir eru á öðru
máli í því stóra félagi. í umfangsmikilli
könnun sem gerð var meðal leiðandi fé-
lagsmanna („497 Council members and
section committee members") kom í ljós
hjá þeim 71% sem svöruðu, að 69% töldu
„investigation of ESP a legitimate scien-
tific undertaking".
Um leið og ég þakka dr. Þorsteini mál-
efnaleg skrif, langar mig til að bæta viö
tilvitnun frá Wheeler: „In 1905 the prin-
ciple of relativity was a shocking heresy,
which offended the intuition and com-
mon-sense way of looking at nature of
most physicist."
1. Guömundur Hannesson: I Svartaskóla. Sjö fram-
haldsgreinar I Noröurlandi, 21. des. 1910 til 18. I
mars 1911. Endurprentaö I Morgni, 1951, 32, bls. I
20—46 og 143—163. Sjá llka: Remarkable Phen-
omena in lceland, Journal of the American Society
for Psychical Research, 1924, 18, bls. 233—272.
2. Agúst H. Bjarnason: Drauma-Jói. Sannar sagnir af
Jóhannesi Jónssyni frá Asseli, tilraunir o.fl. Bóka- ,
verslun Sigfúsar Eymundssonar, Rvk. 1915.
3. W. Crookes: Researches in the Phenomena of
Spiritualism. J. Burns, London, 1974.
4. G. Zorab: Test Sittings with D.Ð. Home in Amster-
dam. Journal of Parapsychology, 1970, 34, bls.
47—63.
5. G.R. Schmeidler and R.A. McConnell: ESP and
Personality Patterns. Yale University Press, New
Haven 1958.
6. J. Palmer: Extrasensory Perception: Research
Findings. I S. Krippner (ed.): Advances in Para-
psychological Research, Plenum Press, New York,
1978, bls. 153—160.
7. Erlendur Haraldsson: Reported Dream Recall, Pre-
cognitive Dreams and Extrasensory Perception. I
Research in Parapsychology 1974, The Scarecrow
Press, Metuchen, N.J., 1975, bls. 47—48.
8. Erlendur Haraldsson: Forviska og dultrú skólafólks.
Fréttabréf Félags háskólakennara, 19. tbl., des.
1975.
9. C. Terry and C. Honorton: Psi Information Retrieval
in the Ganzfeld: Two Confirmatory Studies. Journal
of the American Society for Psychical Research,
1976, 70, bls. 207—217.
10. C. Honorton and S. Harper: Psi-Mediated Imagery
and Ideation in an Experimental Procedure for
Regulating Perceptual Input. Journal of the Ameri-
can Society for Psychical Research, 1974, 68, bls.
156—168.
11. W.G. Braud, R. Wood and L.W. Braud: Free-re-
sponse GESP Performance during Experimental
Hypnagogic State Induced by Visual and Acoustic
Ganzfeld Techniques: A Replication and Exten-
sion. Journal of the American Society for Psychical
Research, 1975, 69, bls. 105—113.
Joseph Banks Rhine við Duke-háskóla, var
brautryðjandi í fjarskyggnitilraunum.
12. C. Sargent: Exploring Psi in the Ganzleld. Para-
psychology Foundation, New York, 1980.
13. S. Blackmore: The Extent of Selective Reporting of
ESP Ganzfeld Studies. European Journal of Para-
psychology, 1980, 3, bls. 213—219.
14. Erlendur Haraldsson: ESP and the Defense Mech-
anism Test (DMT). A Further Validation. European
Journal of Parapsycholocy, 1978, 2, bls. 104—
114.
15. Erlendur Haraldsson and Martin Johnson: ESP and
the Defense Mechanism Test (DMT). Icelandic
Study No. III. A Case of Experimenter Effect? Euro-
pean Journal of Parapsychology, 1979, 3, bls.
11—20.
16. Martin Johnson and Erlendur Haraldsson: The De-
fense Mechanism Test as a Predictor of ESP. Ice-
landic Studies IV and V. Journal of Parapsychol-
ogy. í prentun.
17. Guömundur Hannesson. I Svartaskóla. VII. Noröur-
land, 18. mars 1911.
18. C.D. Broad: Religion, Philosophy and Psychical Re-
search. Humanities Press, New York, 1969, bls.
9—11.
19. W. Broad and N. Wade: Betrayers of the Truth.
Simon and Schuster, New York, 1982. Sjá einnig:
W. Baud: Fraud and the Structure of Science.
Science, 1981, 212, bls. 137—141. N. Wade: A
Diversion of the Quest for Truth. Science, 1981,
211, bls. 1022—1025.
20. A. Koyré: Metaphysics and Measurement: Essays
in Scientific Revolution. Harvard University Press,
Cambridge, 1968.
21. R.S. Westfall: Newton and the Fudge Factor:
Science, 1973, 179, bls. 751—758.
22. P.R. Phillips: A Brief Report on Recent Experiments
with Fraudulent Subjects. Fjölrit, mars 1983.
23. J. Randi: The Project Alpha Experiment: Part 2.
The Skeptical Inquirer, 1983, 8, bls. 45.
24. Guömundur Hannesson: Tveir fundir hjá Tilraunafé-
laginu. Morgunn, 1924, 5, bls. 217—226.
25. Haraldur Nlelsson: Poltergeist Phenomena. Psychic
Science, 1925, 4, bls. 90—110.
26. Haraldur Nlelsson: Wonderful Boy Medium in lce-
land. Light, 25. okt., 1. og 8. nóv. 1919.
27. Einar H. Kvaran: Dularfull fyrirbrigöi.
LESBOK MORGUNBLAÐSINS 19. JAN0AR 1985 11