Lesbók Morgunblaðsins - 19.01.1985, Blaðsíða 7

Það hefur gerzt til þessa hér í Lesbókarsögunni af
Eyvindi og Höllu aðí 1. þætti (Jólalesbók) voru
birtar þær opinberu lýsingar, sem til eru af þessum
útileguhjónum, sagtfrá hreysum þeirra og búskap-
arháttum og í 2. þætti (1. tbl. Lesbókar '85) taldar
upp heimildir um lífsferil þeirra hjóna, sem rakinn
verður í þessu og næstu blöðum Lesbókar. Það at-
hugist, að Eyvindar saga og Höllu verður aldrei
sögð afeinum né neinum, nema í beztafalli sem
heimildarskáldsaga.
reiddist og mælti sro um, að þaðan í frá mætti þessi strikur aldrei ósteiandi rera.
Eyvindi son, sem skírður var Rafn og eru
frá honum raktar ættir.
Eyvindur hvarf úr Traðarholti í júlí-
mánuði þetta sumar, 1745, og var það áður
en Þóra fæddi honum drenginn.
Sagan segir, að Eyvindur hafi búið sig
undir hvarfið úr sveitinni með því að selja
ýmsa búshluti, sem hann átti orðið og
hann á að hafa horfið „með hesta sína".
Eyvindur var að vísu orðinn 31 árs og ekki
annað vitað af sögnum en hann hafi verið
reglumaður, enda hefur honum búnazt í
lausamennskunni betur en almennt gerð-
ist um vinnumenn þessa tíma; hann á orð-
ið bæði búshluti til að selja og eigin hesta.
LÍTIL mildi við þjófa
Nú mætti ætla af þjóðsögunni um hinn
sístelandi Eyvind, að hann hafi drýgt eig-
ur sínar með þjófnaði og sé þar að finna
skýringuna á efnum hans meiri en algengt
var. En það getur bara ekki staðizt, að
Eyvindur hafi verið jafn alræmdur þjófur
meðan hann var í byggð og þjóðsagan hef-
ur gert hann. Það getur engum manni hafa
haldizt það uppi á þessum tima að vera
sístelandi allt frá barnæsku og fram undir
þrítugt án þess að vera tekinn. Tíminn var
mjög harður þjófum. Minnsta hnupl, og þó
fyrsta brot væri, kostaði hýðingu og
brennimerkingu. Og það var ekki eins og
Eyvindur gerði víðreist í þjófnaðinum,
heldur má segja að hann hyggi allan tím-
ann í sama knérunninn; hann færði sig
aðeins úr Hreppunum niður í Flóa en var
eftir sem áður alltaf í umdæmi sama
sýslumanns og sýslumaður þurfti aldrei
nema að rétta út hendina til að grípa
þennan sístelandi mann.
Það er útí hött, að skýra þessa óeðlilegu
hlífð við alræmdan þjóf með vinsældum
hans. Þótt Eyvindur kunni að hafa verið
vel liðinn vinnumaður, þá hlaut hann,
maðurinn sístelandi, að eignast óvildar-
menn, sem ekki hefðu hlífzt við að kæra
hana. Og það fylgir nú í þjóðsögunni, að
hann hafi hvergi haldizt við á bæjum,
heldur verið rekinn bæ af bæ vegna þjófn-
aðar, og þá má nærri geta hvort öllum
þeim sem hann hafði stolið frá og ráku
hann burtu hafi verið ýkja hlýtt til hans
og hvort þetta hafi aldrei borizt til eyrna
sýslumanni.
Orðalagið á eftirlýsingunni á Alþingi
1746 bendir eindregið til að þjóðsagan um
Eyvind sem sístelandi mann frá barnæsku
sé tilbúningur orðinn til utan um þjóðsög-
una um álögin. í fyrsta Eyvindarþættinum
í Lesbók er öll Alþingislýsingin birt, og því
hér aðeins tekið úr henni það, sagan kallar
á hverju sinni, svo sem nú þær sakir sem
bornar eru á Eyvind og sýna, að þjófnað-
arsökin er þar ekki í fyrirrúmi.
í Alþingislýsingu segir svo (leturbr.
mínar):
ÓSKILAMAÐURINN EYVINDUR
„Af Brynjólfi Sigurðssyni sýslumann
var lýst eftir óskilamanninum Eyvindi
Jónssyni, sem í fyrra í júlímánuði burt
strokið hafði frá Traðarholti í Stokkseyr-
arhreppi úr Árnessýslu fyrir utan nokkra
kynning og skudsmaal, einnig sé með stór-
um líkindum riktaður af þjófnaði í Árnes-
sýslu ..." Síðan segir í eftirlýsingunni, að
sýslumaður óski eftir því, að konunglegir
valdsmenn „tilhlutist um að þessi Eyvind-
ur verði fluttur til sinna átthaga um hæl,
þar sem hann nokkurs staðar kynni að
staðnæmast eða hittast".
Eyvindur er auðvitað „óskilamaður" þar
sem hann stekkur úr vistinni á miðju
sumri og við vistrofi voru þung viðurlög og
hann hverfur „fyrir utan kynning og
skudsmaal", eða án þess að gera grein
fyrir ferðum sínum og hefur engin vega-
bréf eða vottorð frá yfirvöldum til sinna
ferða, er sem sagt flakkari, sem heimilt er
að senda heim á sveit sína, ef til hans
næst.
Þjófnaðarorðrómurinn (riktið) er nán-
ast aukaatriði í eftirlýsingunni, bætt við
eins og til að styðja kröfuna um að maður-
inn sé sendur til baka, en það liggur engin
áherzla á þessari sök.
Það má ætla, að það hafi verið húsbænd-
ur Eyvindar, sem kærðu hann fyrir strok,
og höfðu til þess gilda ástæðu, vinnu-
maðurinn hleypur burtu á mesta annatíma
ársins og skilur eftir heimasætuna ólétta.
Hjónin í Traðarholti vilja skiljanlega að
maðurinn sé sendur heim aftur, bæði til að
nýta hann við heyskapinn og lemja uppá
honum fyrir að gera heimasætunni barn í
frillustandi og ætla svo að stinga af. Þau
hafa máske hugsað sér að negla Eyvind í
hjónasæng með barnsmóður sinni og Ey-
vindur heldur viljað liggja úti á fjöllum en
í þeirri sæng ævilangt.
Þótt Eyvindur væri mikill bógur í sam-
skiptum við náttúru landsins var hann
áreiðanlega ósjálfstæður svo sem gerist
um „vinnumann liðlegan til smávika", eins
og segir í lýsingunni af honum. Honum var
eiginlegast að láta fætur forða sér.
Hann bar sig aldrei á moti, þegar hann
var handtekinn, utan einu sinni og ekki
fræknlega. Það er trúlegt, að Eyvindur
hafi forðað sér áður en húsbændum hans
var kunnugt um hervirki hans á heima-
sætunni, hafi hann ekki viljað eiga hana.
Hann hefði eflaust bognað, ef til hans
hefði náðst af hörðum húsbændum, því að
bæði var þetta hans annað frillulífsbrot og
það er ekki fyrir það að synja, að hægt
hafi verið að sanna á hann þjófnað. Hér er
alls ekki verið að útiloka þá ríkjandi sögu,
að Eyvindur hafi flúið vegna þjófnaðar.
Hann hafi vitað, að væri farið að rannsaka
og sannprófa það þjófnaðarrikti, sem getið
er um í Alþingislýsingunni, þá væri hon-
um betra að vera horfinn af vettvangi. Að-
eins er það talið eins líklegt að ástamálin
hafi valdið flóttanum vegna þess að í eftir-
lýsingunni er ekki lýst eftir honum sem
þjóf fyrst og fremst, heldur óskilamanni,
sem strokið hafi úr vist og sé að ferðast
um án vegabréfs.
EYVINDUR TÝNIST
Næstu 10 árin má segja að alger heim-
ildareyða sé í Eyvindarsögu, aðeins um að
ræða haldlitlar munnmælasagnir og
sumar örugglega rangar. Það má þó telja
líklegar sagnir, að hann hafi verið í fyrstu
eftir að hann hvarf úr Traðarholti í ein-
hverjum stöðum syðra svo sem á Hvera-
völlum en fljótlega borizt vestur á Strand-
ir.
Flestum sakamönnum, sem lausir
gengu, varð það fyrir að leita í hinar af-
skekktu Hornstrandabyggðir í von um að
komast í skip, eða dyljast fyrir yfirvöldun-
um í skjóli torfærra fjalla og fólks, sem
ekki framseldi sakamenn, nema ágangur
þeirra og fjöldi gengi úr öllu hófi og nauð-
ur ræki til að kalla á sýslumenn til að
hreinsa byggðirnar.
Um þær mundir, sem Eyvindur er ör-
ugglega kominn vestur á Strandir eða
sumarið 1753, ferðast þeir Eggert og
Bjarni um Strandir og fjalla í Ferðabók
sinni um mannlifið í þessum afskekktu
byggðum og einkum ásókn sakamanna á
þessar slóðir. Svo segir í Ferðabókinni:
„Eiga menn (þ.e. á Ströndum) oft erfitt
með að halda fé sínu fyrir þjófum og
landshornamönnum, sem framið hafa
einhverja giæpi en leita hingað til að
freista að komast í erlend skip, er
framhjá sigla. Menn eru ekki einu sinni
öruggir um líf sitt og limi, enda eru
dæmi og þau nýleg um manndráp og
meiðingar, sem illvirkjar hafa framið á
þessum slóðum. “
Þeir Eggert og Bjarni víkja einnig að
ágangi sakamanna í lýsingu sinni á fólk-
inu á Ströndum, (þar í Jökulfirðir, Aðalvík
og Hornstrandir frá Straumnesi að Geir-
ólfsgnúp og síðan áfram suður Strandir
við Húnaflóa).
Þeim farast svo orð um það fólk, sem
þarna býr:
„Orð fer af því, að þeir, sem búa á
Ströndum fyrir austan Horn, séu
ruddafengnir, þrælmenni og fantar,
sem einnig eru sakaðir um galdra.
Sama vitnisburð fá þeir, er búa fyrir
vestan Horn, nema enn verri sé. Við
reyndum hins vegar þetta fólk ekki að
öðru en góðmennsku og ráðvendni. Að
vísu kunna fúlmenni að hittast hér, en
það stafar af því, að vestan Horns taka
menn oft á móti þjófum, landshorna-
mönnum og illvirkjum af einhvers kon-
ar misskilinni góðvild. Láta þeir þá
vinna fyrir fæði sínu og hjálpa þeim til
að komast í erlend skip. („Mikill grúi af
hollenzkum fiskiduggum liggur úti
fyrir, og hleypa þær tugum saman inn
á firðina undan illviðrum," segir á öðr-
um stað í lýsingunni. Á.J.) — Þetta er
hvort tveggja í senn vítavert og þeim,
sem það gera, til mesta tjóns. Ymsir
ósiðir festa rætur meðal þeirra og þeir
verða að þola alls konar móðganir af
illmennum þeim, sem þeir eru að
hjálpa. En allt um þetta verður vart
einskonar heiðarlegrar einfeldni hjá
flestum Hornstrendingum. Þeir eru
mjög greiðviknir og góðgerðasamir af
hinum litlu efnum sínum. Einkum eru
þeir mjög gestrisnir. Þeir eru skynsam-
ir í sínum barnaskap og vel að sér í
kristnum fræðum.“
Bar Af Sér Góðan Þokka
Það má telja víst, að lengst af þeim
tíma, 1745—55, sem Eyvindur er týndur í
sögunni, þá dvelji hann frjáls á Ströndum
innan um þetta fólk, sem svo var velviljað
hverskyns brotamönnum. Engin ástæða er
til að ætla að Eyvindur hafi legið úti á þess-
um árum.
Þótt Eyvindur væri ekki þvílíkt glæsi-
menni sem þjóðsagan gerir hann, þá hefur
hann verið heldur geðslegur maður og eng-
inn glæpamannsbragur á honum. Hann er
bjartur yfirlitum og mjúkmáll og aldrei
ofstopafullur eða eins og segir í lýsingunni
af honum:
„Grannvaxinn með hærri mönnum, nær
glóbjartur á hár, sem er með liðum að
neðan ... mjúkmáll og geðgóður, hirtinn
og hreinlátur ... “, og hann er hagleiks-
maður og „góður vinnumaður og liðugur til
smávika".
Eyvindur hefur áreiðanlega verið vellið-
inn strax á Ströndum svo sem allsstaðar,
þar sem hann kynntist við fólk. Saga hans
sýnir að honum hefur verið það lagið að
koma sér inná fólk og þar er nú að finna
máski aðalástæðuna fyrir hinum langa
ferli hans utan við lög og rétt, að hann var
af öllum sem kynntust honum velliðinn og
bauð af sér góðan þokka þar sem hann bar
að garði.
Nú er það alls ekki víst, að Eyvindur
hafi litið á sig sem sakamann. Þegar næst
eru heimildir um hann, gengur hann undir
eigin nafni.
Eyvindur sjálfur eða Strandamenn
þurfa ekki að hafa vitað neitt um auglýs-
inguna á Alþingi 1746. Hafi Eyvindur flúið
á fjöllin vegna ástamála, hræðslu við
tengdaforeldrana eða ævilanga sambúð við
Þóru, þá var engin ástæða fyrir hann til að
leyna nafni sínu norður á Ströndum, hann
var þar utan seilingar Traðarholtsfólksins.
Framh.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 19. JANOAR 1985 7