Lesbók Morgunblaðsins - 04.05.1985, Blaðsíða 6

N
Olympus Mons. Þetta útkulnaða eldfjall á Marz er ekki bratt að sjá á þessari teikningu, en fjallið er engu að síður það stærsta í öllu
sólkerfínu.
Séð með mannlausum
geimförum á Marz
egar geimfarar ná að lokum til Mars, verð-
ur eitt af því fyrsta, sem þeim verður ætlað
að gera, að fara frá lendingarstaðnum til
Chryse Planitia, hrufóttrar sléttu á norður-
hveli reikistjörnunnar, þar sem lendingar-
í páskablaði Lesbókar, 30.
marz síðastliðinn, birtist grein
með myndum um mannaðar
ferðir til Marz og áætlanir
Geimferðastofnunar Banda-
ríkjanna þar að lútandi. í
framhaldi af því sem þar kom
fram, birtist hér sjónarmið
Carls Sagan og ýmislegt til
viðbótar um aðstæður á þessari
plánetu, sem næst er jörðinni.
hluti bandarísku geimflaugarinnar Vík-
ings 1. hvílir, þögull og ef til vill grafinn,
en ekki gleymdur. Þeir munu festa plötu á
flaugina og skíra hana að nýju í höfuðið á
Thomas A. Mutch í heiðurs skyni við hinn
látna vísindamann hjá Bandarísku geim-
ferðastofnuninni. Marskönnuðir framtíð-
arinnar munu eiga Mutch og Víkingum
margt að þakka, því að þær myndir og
upplýsingar, sem geimflaugarnar sendu til
jarðar, hafa gefið mönnum langbezta vitn-
eskju hingað til um Rauðu reikistjörnuna
og aðstæður þar.
Fyrstu nánari kynni af Mars, sem
reyndar ollu vonbrigðum, fengu vísinda-
menn árið 1965, þegar Mariner 4. flaug
framhjá reikistjörnunni og sendi til jarðar
22 óskýrar myndir af vatnslausum hnetti
með mörgum, djúpum gígum og hann virt-
ist jafnsnauður af lífi og tunglið. Nokkru
skýrari myndir frá Mariner 6. og 7. stað-
festu það, sem fyrri myndirnar höfðu sýnt
af hinu eyðilega útliti.
LÖNGU ÞORNUÐ FUÓT
Geimvísindamenn sendu svo 1971 Mar-
iner 9. á lægri braut umhverfis Mars í
iengri og nákvæmari leiðangur, en feiki-
legir rykstormar huldu með öllu yfirborð
reikistjörnunnar, svo að í tvo mánuði
sendu myndavélar geimflaugarinnar að-
eins myndir af rauðum rykskýjum. Þegar
svo stormana Iægði og rykið settist, kom
stórfenglegt landslag í ljós: Hrikaleg eld-
fjöll djúp gljúfur og það, sem var langsam-
lega áhugaverðast, árfarvegir og óshólm-
ar, sem löngu þornuð fljót höfðu að því er
virtist myndað í berginu. Ef vatn hafði
runnið á Mars, hafði þá líf þróazt þar einn-
ig?
Helsta hlutverk Víkingaleiðangursins,
sem enn betur var vandað til, var að fá
svar við þeirri spurningu. Eftir tíu mán-
aða ferð frá jörðu árið 1976 skildist lend-
ingarhluti Víkings 1. frá geimflauginni á
braut umhverfis Mars og lenti á Chryse
Planitia. 45. dögum síðar lenti lend-
ingarhluti Víkings 2. um 1.500 km norðar í
klettahlíðum eldfjallsins Mie.
Víkingur 1. tók fyrst mynd af sjálfum
sér eins og barn, sem er að prófa sína
fyrstu myndavél. Þarna stóð hann í hinum
fíngerða jarðvegi Mars. Síðan tók hver
myndin eftir aðra að berast til jarðar, og
alls sendu Víkingarnir 54.000 myndir frá
Mars. Brátt varð því umhverfi þeirra ýms-
um jarðarbúum eins kunnuglegt og útsýn-
ið úr stofuglugganum hjá þeim. Tæki í
geimflaugunum mældu hitastig, vind-
hraða og loftþrýsting, og einnig var tækja-
búnaður í báðum lendingarförunum til að
efnagreina bæði andrúmsloftið eða loft-
hjúpinn og jarðveginn sem og allar þær
lofttegundir, sem jarðvegurinn kynni að
gefa frá sér. Úr báðum förunum gekk mjór
armur, sem mokaði upp jarðvegi og setti í
kassa, sem var aðeins eitt ferfet að stærð.
En í honum voru gerðar þrjár líffræði-
legar tilraunir í því skyni að greina hinn
minnsta vott um efnabreytingar, sem
verða, þegar jarðneskar lífverur breyta líf-
rænu koiefni í hinar flóknu lífrænu sam-
eindir.
Fyrsta tilraunin vakti mikla eftirvænt-
ingu. Sýni úr jarðvegi Mars gaf skyndilega
frá sér súrefni, er það komst í samband við
raka í lendingarfarinu. Hafði rakinn
hreyft við einhverjum lífverum, sem að
hætti jarðneskra jurta gæfu frá sér súr-
efni? Svo reyndist þó greinilega ekki. Eftir
að sýni hafði verið hitað upp í 150 C°, sem
sennilega hefði nægt til að drepa hverja þá
örveru, sem hugsanlega væri á Mars, gaf
það einnig frá sér súrefni, er það var vætt.
Hinir vonsviknu vísindamenn drógu þá
ályktun af þessu, að einhverjar efnabreyt-
ingar fremur en líffræðileg starfsemi
hefðu valdið súrefninu. En þótt tvær aðrar
tilraunir til að uppgötva líf hafi einnig
orðið árangurslausar, útilokuðu vísinda-
menn ekki algerlega, að líf hefði þróazt á
Mars og kynni að vera þar enn, ef til vill í
vatni lengra undir yfirborðinu nálægt hin-
um ísi þöktu pólhettum.
AÐEINS Þunnur
LOFTHJÚPUR
Einhvern tíma í fyrndinni, sögðu þeir,
hefði Mars verið heitari og lofthjúpur
hans þykkari, samsettur úr gastegundum
frá eldfjöllunum. En reikistjarnan er að-
eins þriðjungur jarðar að stærð. Þess
vegna kólnaði hún hraðar, og þyngdarafl
hennar er of lítið til að geta varnað því, að
mest af lofttegundunum hverfi út í geim-
inn. Það heldur nú aðeins þunnum loft-
hjúpi, sem aðallega er koldíoxíð, yfir plán-
etunni, og allt vatn, sem eftir er á yfir-
borðinu, er frosið. En mælingar, sem gerð-
ar hafa verið frá geimflaugum með inn-
rauðum geislum, sýna að ísinn, sem í jarð-
veginum er og í pólhettunum (sem er sam-
settur úr vatni og koldíoxíði) geti ekki ver-
ið skýringin á því, hvað hafi orðið af því
vatni, sem forðum streymdi um hina fornu
árfarvegi. Sumir vísindamenn telja hugs-
Hversvegna til Marz?
Inámunda við okkur er annar heimur, forvitni-
legur, freistandi, kvíðvænlegur og stórfengleg-
ur. Það er næsta reikistjarna, og við getum virt
fyrir okkur yfirborð hennar í litlum kíki. Það er
sú reikistjarna, sem líkust er jörðunni í öllu
Eftir Carl Sagan, pró-
fessor við Cornell-háskóla
í Bandaríkjunum og for-
seta félagsskaparins The
Planetary Society.
sólkerfinu. Aðeins hafa verið gerðir út
tveir leiðangrar til Mars, sem heppnazt
hafa að öllu leyti: Mariner 9 árið 1971 og
Víkingar 1 og 2 1976. Þeir leiddu í ljós
undraheim: Þar var djúpur gljúfradalur,
sem myndi ná frá New York til San Franc-
isco. Feiknastór, forn eldfjöll, og hið
stærsta gnæfði 24.000 metra yfir meðal-
hæð yfirborðs Mars. Líndarleg jarðvegslög
voru irtnan um ísi þakta pólana, og senni-
lega segja þau sögu loftslagsbreytinga á
Mars. Ljósar og dökkar rákir, sem vind-
blásið ryk hafði markað á yfirborðið,
mynduðu veðurkort Mars fyrir síðustu
áratugi og aldir. Gífurlegir rykvindar um
allan hnöttinn gáfu fyrstu visbendingarn-
ar um kjarnorkuvetur, veðurhamfarir,
sem kynnu að fylgja í kjölfar sóts og ryks,
sem yrði af völdum kjarnorkustríðs á
jörðu. Og þarna voru torráðin fyrirbæri á
yfirborðinu og regluleg röð pýramída á há-
sléttu — varla vottur um einhverja forna
menningu á Mars, en engu að síður merki-
leg rannsóknarefni. Þarna voru hundruð
bugðóttra gilja, gamlir árfarvegir og ár-
dalir frá því fyrir milljarði ára eða svo og
bentu greinilega til fyrri tímabila mildari
aðstæðna og líkari þeim, sem eru á jörð-
unni, en í hinu þunna og kalda koltvíildis
andrúmslofti á Mars nú á dögum.
Trúlega Líflaust
Með Öllu
Þær tiiraunir, sem gerðar voru með Vík-
ingaförunum, til að „finna líf“ á Mars
höfðu aðeins það markmið að finna vott af
einhverju, sem hugsanlega gæti talizt líf-
rænt. Þeim var ætlað að finna þá tegund
af lífi, sem við þekkjum. En sú staðreynd,
að engra merkja um líf hafi orðið vart við
ýmsar tilraunir á tveimur stöðum með
7.000 km millibili á reikistjörnu, sem ber
merki ofsalegra storma, bendir að minnsta
kosti sterklega til þess, að Mars muni vera
líflaus hnöttur í öllu falli nú á dögum.
En ef Mars er líflaus, þá er um tvær nær
6