Lesbók Morgunblaðsins - 04.05.1985, Blaðsíða 13

dvaldi Þuríður fyrir eina tíð. Á Stóra-
Hrauni bjó Hafliði Kolbeinsson. Þar grófu
þeir bræður, Kolbeinssynir, sinn hluta af
ránsfengnum niður í eldhúsgólfið. Á hjá-
leigunni — Stéttum — bjó Jón Geirmunds-
son og síðari kona hans, Kristín Hannes-
dóttir, hverrar fagurgerðu skór komu yfir-
völdunum á rekspöl í uppljóstrun ránsins,
eftir skarplega tilvísun Þuríðar formanns.
Á einum stað í hraúninu, á hól þar sem
heitir Hraunsstekkur, hittust þeir félagar
er þeir héldu til ránsins í Kambi, o.s.frv. —
Þannig mátti rekja þessa syrgilegu, ald-
argömlu afbrotasögu Árnesþings svo víða í
landi Stóra-Hrauns.
TEKIÐ Til Starfa
Það var komið fram undir hádegi þegar
nýi „kaupmaðurinn" á Stóra-Hrauni vakn-
aði daginn eftir komu sina í vistina. Eftir
matinn var strax tekið til starfa. Það var
malarakstur — ofaníburður — í Eyrar-
bakkaveginn. Mölin var tekin niðri í fjöru
vi Hraunsárós og honum ekið í veginn:
Eyrarbakki — Tryggvaskáli. Það var löng
leið og það var ekki langur spotti, sem
bættist í ofaníborinn veginn í hverri ferð.
Og ósköp mundi stórvirkum vegafram-
kvæmdum nútímans finnast fátt til um
það sem þarna var gert. Hálfdán bóndi
hafði tekið að sér ofaníburðaraksturinn,
átti nokkra hesta, tók aðra á leigu, svo að
þetta voru sex hestvagnar, 3 kúskar, hver
með 2 vagna. — Þetta var ekki skemmti-
legt starf og erfitt var að vakna snemma á
morgnana. En áður en varði var vegaféð
búið og vinnunni lokið. Hörmuðum við
kúskarnir það ekki.
Þá var farið að huga að fénu — smala,
rýja og marka, reyta garðana og sinna
fleiri vorverkum. Áður en varði var kom-
inn sláttur. Hann fór fram með „gamla
laginu" að mestu. Að vísu var til ein hesta-
sláttuvél en óvíða var hægt að koma henni
við. Fólkinu fjölgaði, það komu tvenn
kaupahjú. Fólkið gekk á teig dag hvern,
piltarnir slógu og stúlkurnar rökuðu í
flekki. Það var drýlt og sætt eftir því
hvernig tíðin var, fullþurrt var heyið
tvær Reykjavíkur-
FERÐIR
Enda þótt svo kunni að hafa verið, þá
man ég ekki eftir því, að unnið væri við
heyskapinn á sunnudögum. Líklega hefur
tíðin verið það hagstæð, að þess hefur ekki
þótt þurfa. Þá voru sunnudagarnir notaðir
til að hvíla sig eða bregða sér af bæ, enda
var það vilji húsbændanna að fólkið létti
sér upp en væri ekki alltaf að kúldrast
heima. — Við fórum í útreiðartúr upp í
Ondverðarnesskóg, á samkomu austur við
Loftsstaðahól og síðast en ekki sist á fundi
og böll við Ölfusárbrú. Þá var þar (fyrir
utan Selfossbæina) ekki önnur byggð en
Tryggvaskáli, bankinn og Sigtún.
Þá ber þess að geta, að tvisvar var ég
sendur til Reykjavíkur þessi sumur, sem
Systkinin á Stóra Hrauni. Talið frá vinstri: Þórhildur, Hálfdán, Sigríður, Karítas, Skúli og
Gísli.
bundið í bagga og því ekið heim á hey-
grindum. Þá voru hirðingardagar — auka-
kaffi með pönnukökum.
Slátturinn á Hrauni var skemmtilegur
tími. Tíðin var góð til heyskapar þessi
sumur, sem hér er minnst, og það hafði
mikið að segja. Fólkið var glaðsinna og
samhent, vann húsbónda sínum vel og trú-
lega af því að milli þeirra var gagnkvæmur
skilningur og góður trúnaður.
VlÐLEGAN Á
HRAUNSMÝRI
Ánægjulegur tími, sem ekki má láta
ógetið í þessu minningahrafli frá dvölinni
á Hrauni, er viðlegan á Mýrinni.
Það mun hafa verið síðasta sumarið
mitt þar eystra, að húsbóndinn ákvað, að
fara í heyskap upp á Mýri. Tún og heima-
engjar voru slegnar upp, tíð afbragðs góð
og spretta sæmileg á mýrinni, enda þótt
áveitan væri þá ekki komin í gagnið. Þar
sem of langt var á engjarnar til að fara
daglega á milii var ákveðið að liggja við í
tjaidi. Var það vel ráðið — og fyrir bragðið
er þessi engjaheyskapur og tjaldvistin eins
og dásamlegt ævintýri í minningunni.
Veðrið var svo undur gott og ágætlega fór
um okkur í tjaldinu. Kvöldin voru hugþekk
og notaleg. Húm síðsumarsins blandaðist
saman við dauft lugtarljósið á tjald-
súlunni og andrúmsloftið blandaðist sam-
an við minningar mínar um sögu Hall-
gríms Jónssonar „Viðlegan á Felli" og
þjóðlegheit hennar. Nóg var að starfa.
Víða var svo greiðfært, að hægt var að slá
með vél, en hún var skúffulaus, svo að
mikið þurfti að raka.
Einn daginn kom Jón Guðmundsson á
Gamla-Hrauni til að skera heytorf. Ég var
sendur með honum til að draga torfurnar
úr pælunni. Jón var mikill og alvanur torf-
ristumaður og þótt hann væri að veröa
sjötugur, lék hárbeittur torfljárinn í hönd-
um hans eins og biturt vopn svo það var
erfitt að hafa við honum. Það kom sér vel
að jörðin var þurr og torfið því léttara en
ella. Og minnisstæð er þessi dagstund, við
þennan þjóðlega starfa, með þeim gáfaða
eljumanni, Jóni á Gamla-Hrauni.
Þetta var mikið hagstætt heyskapar-
sumar eins og fyrr er sagt. Hlöðurnar
fylltust og þrjú útihey hlóðust upp í hey-
garðinum. Fleiri komust þar ekki fyrir.
Var þá tekið það ráð að gera svonefnda
„samfeilu" yfir tvö heyin. I mæni hennar
komst mikið hey enda var hann bæði hár
og efnismikill. Og þá kom sér vel að hafa
langar og góðar torfur til að leggja yfir
kollinn á samfellunni.
Prestseturshúsið á Stóra-Hrauni.
að þar fengi fénaður hálft fóður úr fjöru.
Þar var afbragðsbeit en flæðihætt.
Á heimili Hálfdáns voru 5—6 manns, en
þeim fjölgaði um sláttinn, bæði af kaupa-
fólki og krökkum, því að þetta var áður en
traktorinn og önnur'tól leystu heyskapar-
fóikið af hólmi, og gerðu stórbændur að
einyrkjum.
Enda þótt prestshjónin væru búlaus,
fylgdist frú Kristín vel með verksháttum
og vinnulagi á búi barna sinna.
Búmennska mun hafa verið henni í blóð
borin og fyrr á tíð hafði hún af rausn og
myndarskap staðið fyrir stórbúi á Stóra-
Hrauni, þegar þar voru heimilisfastir allt
upp í 3 tugir manna meðan þeir prestarnir
sr. Ólafur og síðan sr. Gísli héldu þar
málleysingjaskólann. Nemendurnir „voru
greindir og gjörvulegir, vantaði aðeins
heyrnina og málið. Þeir höfðu gaman af
leikjum og dansi og var oft glatt á hjalla á
Stóra-Hrauni“. (Suðri I, bls. 277.)
Hver sá, sem kynntist frú Kristínu mun
fljótt hafa fundið að hún hafði kunnað tök
á því að stjóra stóru heimili. Þegar við
krakkarnir á Hrauni vorum með einhver
ærsl og fyrirgang var hún fljót að lægja
þær öldur — sló á lær sér og sagði: „Iss,
iss, eru það nú anstaltir." — Þá datt allt í
dúnalogn.
Landslag á
Stóra-Hrauni
Landslagi á Stóra-Hrauni er vel lýst í
fáum dráttum i Hraunhverfissögu dr.
Guðna Jónssonar.
Fyrir innan sjávargarðinn voru egg-
sléttir og harðir valllendisbakkar. Þeir
voru kallaðir Miðengjar. Þar var frekar
snögglent en fljóttekinn heyskapur, því að
engjarnar voru sléttar og allar slegnar
með vél. Fyrir austan Hraunsá átti Stóra-
Hraun líka slægjuland. Þær hétu Foks-
engjar og munu hafa tilheyrt hjáleigunni
Foki við Stóra-Hraun meðan hún hafði
grasnýtjar.
Ofan við Miðengjar tóku við þær dælur
og flóð með ýmsum nöfnum. Þar var gott
til heyskapar, sléttar og grasgefnar reimar
meðfram flóðunum. Þau hafa nú verið
þurrkuð upp að mestu. — Eitt af þeim hét
Langadæl. Vestan við hana frammi við
sjóvarnargarðinn stóð hið forna býli
Gamla-Hraun, þá með 25 íbúum. Af þeim
hafði ég lítil kynni, en heyrði oft talað um
Friðrik á Gamla-Hrauni, mikinn formann
og dugnaðarfork. Fyrir ofan þetta flóða-
og tjarnaland taka við uppgrónir hraun-
hólar og valllendis balar. Þar stóðu bæirn-
ir í Hraunshverfinu. Voru þeir aðeins fáir
í byggð en höfðu áður verið langtum fleiri.
Upp og austur af bæjunum tekur við
sæmilega gróið hraun, sem fletst út undir
Hraunsmýrina, en hún er hluti hinnar víð-
lendu Breiðumýrar, „sem teygir sig inn í 4
hreppa Flóans".
BYGGÐIN í
hraunshverfi
Á þessum árum voru aðeins þrjár jarðir
í byggð í Hraunshverfinu fyrir utan
Gamla-Hraun, þ.e. Borg, Hafliðakot og
Stóra-Hraun. Auk þess ein þurrabúð, sem
bar nafn hinnar fornu landnámsjarðar:
Framnes. En þótt byggðin væri orðin
strjál, angaði landið af minjum og minn-
ingum sögunnar, a.m.k. í hugum þess, sem
hafði lifað sig inn í atburðina í ævi Þuríð-
ar formanns og Kambsránsmanna í snilld-
arfrásögn Brynjólfs á Minna-Núpi. — Hér
ég var á Hrauni. — Skal nú frá þeim ferð-
um sagt.
Hið fyrra sinn var erindið til Reykjavík-
ur að skila suður tveim hestum og vögnum
(að mig minnir á vegum Landsímans) sem
einhverra hluta vegna höfðu orðið inn-
lyksa fyrir austan. — Var nú annar vagn-
inn tekinn sundur og bundinn upp á hinn,
svo að ég hafði annan hestinn til reiðar.
Ég vaknaði fyrir allar aldir og dreif mig
af stað — var kominn upp á móts við
Stekka fyrir fótaferð: Jörðin var vot og
loftið tært eftir næturregn og dökkblá,
fjarlæg fjöllin voru hjúpuð skúraslæðum.
Fararskjótarnir voru frekar hægfara, en
ég reyndi að flýta för minni svo sem kost-
ur var, því löng var leið fyrir höndum.
Umferð var sama og engin, svo að ekki var
hún til trafala. En ekki dugði að ofgerá
hestunum, svo að ég stansaði góða stund á
Hólnum en annars áði ég bara stundar-
korn þar sem gott var að fara út af vegin-
um.
Undir kvöld létti í lofti og Reykjavík
blasti við, falleg og björt í aftanskininu.
Ég átti að skila hestum og vögnum að
Grafarholti, enda var Steindór frá Gröf
efnisvörður símans. Björn faðir hans tók á
móti þeim og þaðan varð ég að ganga i
bæinn. Var þá þreyttur að lokinni lukku-
legri ferð. Næsta dag hélt ég svo austur
aftur.
Síðari Reykjavíkurferðin, sem farin var
ætta sama sumar — raunar komið undir
haust — var af allt öðrum toga. Þetta var
á þeim árum sem Thor Jensen var að efna
til risabúskapar síns í Mosfellssveit og
keypti til búsins kýr hvaðanæva m.a. fyrir
austan fjall. Var kúnum safnað saman á
vissum bæjum jafnóðum og þær voru
keyptar. Nokkrar komu að Hrauni. Sumar
æirra voru með einhverja iltu í spenum og
)ví allt annað en velkomnar á stöðulinn á
Stóra-Hrauni.
En nú þurfti að koma kúnum suður fyrir
veturinn. Til þess valdist roskinn bóndi á
Eyrarbakka — Loftur í Sölkutóft. Var ég
ráðinn honum til aðstoðar. í okkar hópi
voru einar 15—20 kýr. Áríðandi var að
fara nógu hægt og varlega af stað. Löng
leið var framundan og viðbúið, að kýrnar
yrðu þreyttar og sárfættar á hörðum mal-
arvegi, ef ekki var gætt alirar varúðar.
Sérstaklega leist Lofti illa á grábröndótta
kú, sem hann strax gaf nafnið Mygla. Hon-
um fannst hún ellileg og ólík til að þola
langt og strangt ferðalag, fótgangandi.
En margt fer öðruvísi en ætlað er. Engin
af kúnum dugði betur en „Mygla gamla".
Hún þrammaði veginn ódeig og dugnaðar-
leg meðan aðrar mæddust og drógust aftur
úr.
Fyrsta daginn fórum við að Völlum í
Ölfusi. Þar áttum við ágæta nótt, bæði
kúahópurinn, rekstrarmenn og fararskjót-
ar. Árla var lagt upp næsta morgun og
lengi vorum við að silast upp Kamba. Og
hægt og gætilega var haldið út yfir heiði.
Góða stund var staðið við á Hólnum og
ekki var að spyrja að móttökunum hjá
Valgerði og Sigurði.
í Svínahrauni fengum við stórar og þétt-
ar skúrir. Sú var bót á máli, að veður var
stillt, svo að kýrnar þoldu vætuna furðu
vel. Mygla hélt forustu liðsins. Hún minnti
helst á ósérhlífinn fótgönguliðsforingja
sem fór ótrauður fyrir liði sínu. Loftur bar
á hana mikið lof, en hún lét sem hún
heyrði ekki.
Við komumst tímanlega að Lögbergi
þrátt fyrir langa dagleið. Guðmundur,
veiklulegur að vanda, var viðræðugóður og
spurði margs. Kýrnar fengu inni í fjár-
húskofa handan vegarins, þar sem áður
stóðu hinir fornu Lækjarbotnar. Enn sér
þar fyrir lágum hól með túnbletti í kring.
— Og hversu mjúkt og hratt sem bíllinn
ber mann nú upp Lögbergsbrekkuna,
hvarflar hugurinn jafnan 60 ár aftur í tim-
ann, þegar við Loftur í Sölkutóft gistum
þar með kúahópinn, sem fór í stórbú-
skapinn á Korpúlfsstöðum.
Daginn eftir var komið besta veður,
heiðríkja — norðankæla. Á kúnum sáust
engin þreytumerki og vel greiddist för
okkar niður með bæjum — Geithálsi —
Baldurshaga — Árbæ — Ártúnum — en
ekki man ég eftir viðstöðu þar. Þá byrjaði
Reykjavík hjá Tungu, en ekki vorum við
þar samt komnir á leiðarenda. í hvítri
septembersól rákum við kýrnar gegnum
endilangan höfuðstaðinn og út á Seltjarn-
arnes — að Melshúsum þar sem Thor
Jensen átti bú.
Ekki minnist ég að þessi kúarekstur
vekti nokkra sérstaka athygli Reykvík-
inga, þó nú myndi þetta eflaust þykja hinn
besti blaðamatur og myndefni. Hins vegar
man ég enn með hvaða orðum Loftur í
Sölkutóft kvaddi mig þegar leiðir skildu:
„Vertu nú sæll, drengur minn, og þakka
þér fyrir góða viðkynningu." — Sú kveðja
vermdi ungan hug.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 4. MAi 1985