Lesbók Morgunblaðsins - 04.05.1985, Blaðsíða 11

reynslu koma taugaveikiunareinkenni í
Ijós á fullorðinsaidri.
Menn eru að mestu ómeðvitaðir um mik-
ilvæga sálarreynslu í barnæsku en þegar
hún verður þeim Ijós með hjálp sálgrein-
ingarinnar geta þeir losnað úr spenni-
treyju sálarkvillanna.
„Hvataorku" nefndi Freud það afl sem
knýr áfram þroskann. Ef vissum hvötum
er ekki fullnægt á ákveðnu aldursskeiði,
t.d. þörfinni fyrir athygli, þá hleðst sálar-
orkan upp og út brjótast einkenni tauga-
veiklunar.
VÉLRÆN OG GAMALDAGS
AÐFERÐ
Nútíma líffræðingar og sálfræðingar
álíta að sú mynd sem Freud dró upp af
sálinni sé vélræn og gamaldags — hún
minni á gufuvélar þar sem lág- og háþrýst-
ingur skiptist á í leiðslukerfinu og ventlar
stuðli að jafnvægi með misjöfnum árangri.
Það sé jafnvel hægt að losa sig við of mik-
inn þrýsting með því að veita bannfærðum
hvötum útrás í andlegri sköpun.
En á svo einfaldan hátt er ekki einu
sinni hægt að lýsa persónuleikanum segja
gagnrýnendur. Þýski taugasálfræðingur-
inn Hellmuth Benesch segir það t.d. vill-
andi að lýsa undirmeðvitundinni sem
„hreyfanlegum, sjálfstæðum þætti sálar-
innar með eigin markmiðum og ásetningi",
en það hafi Freud gert með kenninu sinni
um „það“. Benesch segir sálina eina heild
sem ekki sé hægt að hólfa niður.
Það sýni sig líka í raun að sálarmynd
Freuds gagni ekki: það hafi verið sannað
ótal sinnum að taugaveiklunareinkenni
hverfa alls ekki þótt sjúklingarnir hafi
fengið vitneskju um sálaráföll í barnæsku.
Þýski atferlisfræðingurinn Hansjörg
Hemminger segir að þessi hugmynd sé
einfaldlega leifar upplýsingarstefnunnar,
sem hafði að einkunnarorðum: „Sannleik-
urinn mun gera yður frjálsa."
„Sú hugmynd að lækningarmáttur felist
í því að vera meðvitaður um eitthvað," seg-
ir Freud-gagnrýnandinn Hemminger „er
ein af veraldlegum lækningárkenningum
nútíma vestrænnar menningar, sem sett
hefur vísindi á trúarstall.
En enn harðari gagnrýni má Freud sæta
fyrir aðferðir sínar með sálgreiningu.
úmP V >!.*■'
!. I xV), é J.
Skopmynd af Freud frá 1910 — Álíka óþarfur og Frjálslyndi flokkurinn í Englandi —
Drengurinn Sig-
mund Freud
ásamt föður sín-
um 1865.
Hann helt því ætíð fram að hafa safnað
obbanum af þekkingu sinni í endalausum
samtölum sínum við sjúklingana líkt og
gullleitarmaður sem heldur eftir í síu
sinni eðalmálmi sálarlyginnar. En Esch-
enröder fullyrðir að venjulegur vísinda-
maður geti varla fundið nokkur rök fyir
sálgreini-kennisetningum eða tilgátum
hans í meðferðarlýsingum sem hann lét
eftir sig, jafnvel ekki þeim frægustu.
Eschenröder tekur söguna af „Úlfa-
manninum" sem dæmi þegar hann flettir
ofan af handahófskenndri túlkun Freuds,
sem ekkert tillit tók til skoðana sjúklings-
ins. Sumir hafa talið söguna af „Úlfa-
manninum" þá merkustu sem Freud lét
eftir sig.
HELDUR Vafasöm
Draumspeki
Árið 1910 kom auðugur Rússi að nafni
Sergej Konstantinowitsch Pankejeff til
Vínar til að leita sér lækningar við tauga-
veiklun. Hann var í fjögur ár í meðferð hjá
Freud, sem kallaði hann „Úlfamanninn"
vegna þess að úlfar komu við sögu í einum
drauma hans. Árum saman hvorki gekk né
rak hvað svo sem Freud reyndi. Það var
ekki fyrr en hinn önuglyndi prófessor hót-
aði að hætta meðferðinni að skriður komst
á Rússann, sem var löngu orðinn háður
Freud.
Pankejeff skriftaði þá fyrir Freud að
hann hefði fjögurra ára gamall dreymt
draum sem skotið hefði sér skelk í bringu:
í drauminum sá hann svefnherbergis-
gluggann opnast skyndilega og í krónu
mikils hnetutrés fyrir utan húktu tvö hvít
úlfumlík rándýr með löng skott og sperrt
eyru og störðu á hann, hreyfingarlaus og
fjandsamleg og við það vaknaði hann,
óttasleginn og æpandi uns fóstran kom
hlaupandi honum til hughreystingar.
Nú gerðist fátt í þessum draumi, en
samt varð hann Freud að gnægtarbrunni
undarlegra hugmynda og túlkunar: skottin
löngu eru auðvitað reðurtákn, sjálfir úlf-
arnir holdgerving föðurins, hvítur feldur-
Marianne Kruil. — Dularfull sinnaskipti Freuds
voru nokkurs konar frelsun, bæði frá vísindalegum
og persónulegum vandamálum. —
inn bendir til þess að hann sé í náttfötum,
og hræðsla drengsins sé, enda varla von á
öðru, „geldingarótti".
Freud lítur þannig á að u.þ.b. átján
mánaða gamall hafi Úlfamaðurinn Pank-
ejeff orðið vitni að samförum foreldra
sinna og við það tækifæri hafi hann einnig
séð kynfæri þeirra. Þegar hann leit kyn-
færi móður sinnar augum hafi hann fyllst
ótta við geldingu og þá hafi faðir hans
orðið að „skelfilegri" persónu sem mögu-
legur gerandi í Ödipusar-þríhyrningnum.
Nú þóttist Freud hafa komist að „hinu
upphaflega atviki" og þar með fundið
kjarnann í taugaveiklun Rússans.
Skömmu áður en Pankejeff lést 1979 í
i Vín skýrði hann blaðamanninum Karin
' Obholzer frá sálgreiningu sinni. Hann
sagði að túlkun Freuds hefði komið sér
mjög spánskt fyrir sjónir, en prófesorinn
hefði hamrað á því að hann yrði að trúa
sér, ætti bati að nást: „Þér skuluð trúa því
sem ég segi yður og þá munuð þér læknast
sjálfkrafa."
Eschenröder heldur að einungis með
hjálp slíkra „jákvæðra tillagna" hafi
Freud lánast að ná einhverjum árangri
með sálgreiningu sinni. En samt sé obbinn
af kennisetningum hans og litríkar goð-
sagnir úr undirheimum sálarinnar ein-
tómur heilaspuni sem yfirleitt standist
hvorki tilrauna né vísindaprófanir.
Sálfræðingurinn Hans Jurgen Eysenck,
sem býr í London, segir að sálgreinikenn-
ingin hafi verið þróuð án nægilegra til-
rauna eða eftirlits og hún byggi á afskipt
um Freuds af „fámennum hópi fólks úr
æðri stéttum Vínarbúa".
Eysenck segir ennfremur að „Freud
þótti það aldrei varhugavert að draga
ályktanir um allt mannkynið á grundvelli
upplýsinga um svo smáan hóp“.
Mannfræðingar og þjóðfélagsfræðingar
efa mjög að t.d. Ödipusarduldin eins og
Freud setti hana fram, sé sálarþáttur sem
frá örólfi alda hafi verið njörvaður í eðli
manna og hljóti því að fyrirfinnast í hvaða
menningu sem er, hvenær sem er. Ef Ödip-
usarduldin hafi verið til þá væri það helst
sem afsprengi sérstaks hópeflis meðal fjöl-
skyldana þar sem karlinn færi með völdin
líkt og var meðal góðborgara Evrópu áður
fyrr. Sú tíð er nú að mestu liðin.
Kenning Freuds um þroska barna hefur
lengi staðið völtum fótum. Samkvæmt
sálgreinikenningunni byrjar þroskinn með
sogstigi þegar barnið er á brjósti, þá tekur
við þarmstigið þegar barnið er vanið á
kopp og síðan „reðurstigið" þegar kynvit-
undin vaknar. Barnið er svo loks á „dul-
stigi“ milli fimmta og tólfta aldursárs en
þá tekur kynþroskaskeiðið við.
Barnasálfræðingar álíta þessa skiptingu
fjarri raunveruleikanum. Rannóknir hafa
sérstaklega leitt í ljós að ályktanir Freuds
um persónuleikaþróun eru fjarstæðu-
kenndar. Þeim sem kennt var á kopp af
hörku bera engin merki „þarmpersónu-
leika“ svo sem nirfilsháttar eða smámuna-
semi.
Sálgreiningarkerfið fær enn verri útreið
þegar skoðaðar eru langtímakannanir sem
gerðar hafa verið á fólki er varð fyrir sárri
reynslu í barnæsku. Fraud áleit að á þess-
um frumskeiði lífsins væri að finna upp-
runa allrar taugaveiklunar. Hann gekk út
frá því að atburðir á þessum aldri svo sem
áfall eða ófulinægðar hvatir leiddu óum-
flýjanlega til taugaveiklunareinkenna síð-
ar á ævinni.
Yfirgripsmiklar rannsóknir sýna á hinn
bóginn að þessi vélræna „áfallskenning",
sem byggð er á náttúruvísindalegu orsaka-
samhengi, er stórkostleg einföldun á
raunveruleikanum.
Breskir, bandarískir og sænskir þjóðfé-
lagsfræðingar hafa fylgst á kerfisbundinn
hátt með tugþúsundum manna allt frá
vöggu fram á manndómsár. Niðurstaða
þeirra er sú að erfiðleikar I æsku svo sem
rústaðar fjölskyldur, taugaveiklaðir eða
ofbeldishneigðir foreldrar, uppeldi á mun-
aðarleysingjahælum eða í fóstri hafa hart-
nær engin áhrif á geðræna heilsu fólks.
Margt af þessu fólki varð einkar vel fært
um að lifa lífinu á meðan þeir sem lifðu
eins og blómi í eggi urðu reköld.
Atferlislíffræðingurinn Hansjörg
Hemminger telur það kreddu að áfall í
æsku leiði skyndilega til sálsýki á fullorð-
insaldri. Hann segir að „stakt sálarsár" sé
ekki til og því sé öll leit sálgreina að því
árangurslaus. Hemminger segir að áhrif
fjölskyldu á einstakling verði að skoða í
heild því þau stafi af „fjölþættri virkni
erfða og umhverfis" og „meðvituðum
ákvörðunum og gjörðum hvers og eins“.
Hann er á öndverðum meiði við Freud þeg-
ar hann heldur því fram að menn geti
orðið taugaveiklaðir hvenær sem er
ævinnar og af óteljandi ástæðum.
Þegar gagnrýni Hemmingers er skoðuð
stendur ekki steinn yfir steini eftir í kenn-
ingarfræðum Freuds. Því virðist næstum
aukaatriði að geta þess að meistaraverk
Freuds um draumaráðningar sem á sínum
tíma varð til þess að heildarkenningar
hans hlutu viðurkenningu er nú líka búið
að tapa sannleiksgildi sínu.
Langsóttir Brandarar
Þeir sem vinna nú við rannsóknir á því
sem gerist í mannsheilanum þegar hann
dreymdi líta á draumaráðningar Freuds
sem langsótta brandara. Þeir sjá ekki
drauma sem ljóðræn skilaboð frá undir-
meðvitundinni heldur sem viðbrögð helsta
líffærisins við tilviljanakenndum tauga-
rafboðum stofnheilans. Fólk dreymi, segja
þeir, þegar heilinn reynir að vinna
merkingu úr boðunum sem dynja á honum
frá Stofnheilanum og því eru draumar ekki
annað en óljósar og merkingarlausar
myndraðir.
Hemminger spyr hversvegna sálgrein-
ingin sem hálf-vísindaleg kenning og að
mestu gagnlaust meðferðarkerfi sé ekki
löngu fallin úr gildi, einkum þegar tillit er
tekið til allrar gagnrýninnar. Svarið er að
hún hefur aldrei þóst vera vísindaleg eða
eingöngu vísindaleg, heldur var hún eins
kohar vakning sem Freud hratt af stað
1906 með hinum fræga „miðvikudags-
sálarselskap" sínum.
Meðlimir voru lærisveinar Freuds og
þeir hittust á þessum hátíðlegu samkom-
um þar sem andrúmsloftið var eins og á
einhverri trúarsamkundu. Max Graf, faðir
Hans litla, hefur lýst þessu svo að smám
saman hafi „þessi trú skapað sína eigin
kirkju", „sálgreinasamtökin", sem átti sér
eigin lög og yfirstjórn, en hana hafði
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 4. MAl 1985