Lesbók Morgunblaðsins - 04.05.1985, Blaðsíða 5

Nær á myndinni: Róbert Arnfinnsson í hlutrerki Jóns Hreggriðssonar í annarri uppfærslu
Þjóðleikbússins á fslandsklukkunni, 1968.
til hæstaréttar. Ári síðar kom Jón í
Grundarfjörð og labbaði niðrá Skaga.
Á íslandi reyndi Jón að fá efni bréfanna
kunngert á Þingvöllum. En ef marka má
frásögn hans fékk hann ekki að gera það
fyrir Sigurði lögmanni og Heidemann
landfógeta sem kærðu sig ekki um að mál-
inu væri áfrýjað til Hæstaréttar í Dan-
mörku. Sterkar líkur benda til að Jón hafi
heitið þessum pótentátum að lifa friðsam-
lega á búi sinu og áreita enga menn gegn
því að máli hans væri stungið undir stól.
Jón bjó þá búi sínu í tuttugu og eitt ár
áður en mál hans var tekið upp að nýju.
Það endaði með því að Árni Magnússon og
Páll Vídalín ógiltu meðferðina á morðmáli
Jóns árið 1708, en tveimur árum síðar var
þeim úrskurði aftur hnekkt og var Jón þá
dæmdur i Brimarhólmsvist. En auðvitað
var morðið ennþá jafn ósannað og fyrr. Nú
fór Jón utan en slapp við fangelsi, var hjá
Árna Magnússyni og var loks náðaður af
hæstarétti árið 1715. Sumarið eftir sigldi
hann til íslands.
Heimildirnar um Jón Hreggviðsson eru
af skornum skammti. Til er bréf sem er
skrifað eftir fyrirsögn hans til Árna ass-
essors og lýsingar á honum í dómsskjölum.
Hann bjó við allerfiðar aðstæður en hafði
þó t.d. einar fjórar kýr, kálf og naut og tvo
hesta. Trúlega var hann harðjaxl og dugn-
aðarforkur. En hann var líka orðhákur að
ætla má — eða „orðstrákur" eins og stend-
ur í einu plaggi. Til marks um það er að
hann var hýddur við Öxará í júlí 1693 fyrir
að tala óvirðulega um kónginn sem hann
nefnir þó innvirðulegum heitum i bréfum
sínum. Jafnframt var hann dæmdur til að
slá sjálfan sig þrisvar á munninn fyrir
illmæli sitt.
Sá Jón Hreggviðsson sem þjóðin þekkir
og ann er fyrst og fremst verk Halldórs
Laxness. Halldór gerir hann að „tákn-
rænni mynd íslenzku þjóðarinnar" eins og
Sveinn Bergsveinsson komst að orði í rit-
dómi. Jón er þvergirðingur og trúir á forn-
sögur og rimur með líkum hætti og Bjart-
ur í Sumarhúsum. Hugmynd skáldsins um
heilbrigða og raunar hlutbundna skynsemi
alþýðumanns kemur fram í orðum Jóns:
„Ég er múgamaður, og skil ekki nema
það sem ég þreifa á. Öxi skil ég. Og
vatn í könnu.u
ÁRNI MAGNÚSSON
Árið 1662, þegar einokunarverslunin
hafði staðið í 60 ár, varð Danakóngur ein-
valdur hér á landi. Harðnaði þá enn á
dalnum í verslunarmálum landsmanna.
Árið 1683 hefst hér tímabil umdæmaversl-
unarinnar er menn voru skyldaðir til að
versla í ákveðnum kauptúnum að viðlögð-
um þungum refsingum. Frá þessum tíma
er hið kunna mál Hólmfasts Guðmunds-
sonar sem var hýddur fyrir að selja
nokkra fiska í Hafnarfirði en áttu að fara
til Keflavíkur.
Verslunarkúgun var ein helsta orsök fá-
tæktarinnar sem herjaði á landið um þetta
leyti. Árið 1702 eru þeir Árni Magnússon
kennari og Páll Vídalín gerðir út af örk-
inni af danska kónginum til að kanna
hvernig megi bæta hag landsmanna. Stóð
sá leiðangur í tíu ár. Eitt aðalverkefni
þeirra var að skipuleggja samningu Jarða-
bókarinnar, sem var lýsing á jörðum
landsins, auk þess sem þeir skipulögðu
manntalið árið 1703. Þeir áttu jafnframt
að gera tillögur um það sem betur mætti
fara á íslandi og fengu umboð til að taka
upp dóma. í einni af fyrstu skýrslum sín-
um til kóngsins segja þeir:
„Thi det kand icke med faa ord be-
skrives hvad vold og uret den fattige
eenfoldige almue haver maat lide her i
landet en tid lang, og hvorledis retten
her er bleven administreret.u
Árni og Páll gagnrýndu verslunarfyrir-
komulagið harkalega og mættu ekki litilli
andúð fyrir af hálfu kaupmanna. Þá voru
þeir á öndverðum meiði við fyrsta lög-
manninn hér, Lauritz Gottrup, og raunar
marga embættismenn aðra. Árið 1705
tjáði Árni kóngi andúð sína á einokunar-
versluninni umbúðalaust. Arnas Arnæus
líkist auðvitað mjög Árna Magnússyni en
einnig Skúla fógeta, sem barðist gegn
verslunaráþjáninni af síst minni elju en
Árni fornfræðingur.
Árið 1702 hefja félagarnir Árni og Páll
bréf sitt til rentukammersins með svolát-
andi ávarpi: „Höiædle, Velbaarne, Vel-
ædle, Velbyrdige Herrer udi Hans Kongl.
Majestets Rente Cammer-Collegio." Þar
segir í ísl. þýðingu:
„Ahnars er hér alls staðar í landinu
meiri eymd og fátækt en verið hefur
lengi, fiskveiðar bregðast hvarvetna og
búfé er dautt eftir harðindi fyrri ára,
bæir víða komnir í eyði.“
Þá er peningaskortur, rekaviðarskortur
og sums staðar á Austurlandi landauðn af
sandfoki, flóðum og grasmaðki. Þá segir í
skýrslunni að landið sé fullt af betlurum
og smáþjófum sem sýslumenn hirði ekki
um að straffa, sumpart vegna kostnaðar,
sumpart vegna miskunnsemi.
f stuttu svari rentukammersins vorið
eftir segir að embættið voni að nefndinni
(þ.e.a.s. Árna og Páli) gangi vel með erindi
sitt á íslandi og að sefast muni reiði hins
góða guðs í garð þessa lands.
Árni Magnússon var mikill fræðimaður
og bókasafnari, sem kunnugt er. Skoðanir
hans á fornbókmenntum okkar voru að
mörgu leyti skynsamlegar; Halldór Lax-
ness hefur t.d. bent á að hann var á undan
öðrum í því að líta á Grettis sögu sem safn
þjóðsagna fremur en sannsögulega frá-
sögn. En hann var jafnframt framúrskar-
andi umbótamaður á sviði verslunar- og
landstjórnarmála. Honum var mjög í mun
að bæta réttarfarið, enda var umbóta þörf
á því sviði. Eitt var að nokkuð virtist á
reiki eftir hvaða lögum ætti að dæma í
vissum tilvikum, annað var að lögrétta vék
sér mjög oft undan því að dæma og lét
iögmennina eina um það, eins og kemur
fram í bréfi nefndarmanna til kóngsins í
september 1702. Auk þessa virtust sumir
valdsmenn hafa þá reglu að ganga aldrei á
hluta hástéttarinnar í dómum sínum. Einn
þessara manna var Sigurður Björnsson
lögmaður, sem líkist Eydalín lögmanni í
íslandsklukkunni. í umbótastarfi sínu á
sviði réttarfars hafði Árni Magnússon
fyrst og fremst að leiðarljósi að farið væri
að lögum og að lög væru réttlát. En i skipt-
um hans við Jón Hreggviðsson kemur þó
fram að hann lét ekki eingöngu stjórnast
af formfestu heldur einnig samúð með lít-
ilmagnanum.
Þegar Árni skar upp herör gegn Sigurði
lögmanni nefndi hann til fjögur mál sem
hann taldi hafa fengið vítaverða meðferð
hjá honum. Þessi þjóðkunnu mál ganga
undir heitinu „enormiteter" eða firnamál í
opinberum skjölum Árna. Tvö þeirra voru
galdramál, hið þriðja sifjaspell, en hvert
þeirra öðru fjarstæðukenndara frá sjón-
armiði nútímaréttarfars. Fjórða málið var
mál Jóns Hreggviðssonar. Árna blöskraði
að lögmaður skyldi voga sér að hunsa kon-
ungsúrskurð um hæstaréttarstefnu í máli
Jóns og fékk hann dæmdan fyrir glöpin
þótt sá dómur væri tekinn aftur stuttu
síðar. Önnur sakamál frá þessum tíma
urðu fræg, svo sem ýms galdramál. Þá
mætti og nefna mál Ásbjörns Jóakimsson-
ar sem neitaði að ferja kóngsmann yfir
Skerjafjörð. Loks má geta Bræðratungu-
málsins, þótt ekki varði það mál baráttu
Árna fyrir bættu réttarfari. Þetta mál,
sem Árni tapaði fyrir hæstarétti, tengdist
sambandi hans við Þórdísi konu Magnúsar
í Bræðratungu og er því meðal helstu
söguefna í íslandsklukkunni.
Arnasi Arnæusi er teflt fram sem
raunhyglum manni, andstæðingi hinnar
forskrúfuðu guðfræði 17. aldar og þess
sjónarmiðs að þjáning og plágur væru
óhjákvæmilegur vilji guðs, réttlát refsing.
Árni Magnússon var að sama skapi skyn-
samur maður að náttúrufari. Til marks
um það er höfð afstaða hans til galdra-
mála, sem menn geta kynnst í ritlingi hans
Lesbók/Árni Sæberg
Helgi Skúlason ter með hlutverk Jóns
Hreggriðssonar núna. Sjá einnig forsíðu-
mynd afHclga í þessu hlutverki.
um galdramálin í Thisted (1699), en þar
fjallar hann um „þá uppdiktuðu obsession-
em Diabolicam, er var firir 2 árum í Jyd-
landi" eins og hann komst að orði í bréfi til
Þormóðs Torfasonar. Sannanir í galdra-
málum voru oft og tíðum nokkuð veikar,
svo sem nútímamenn hljóta að renna grun
í. Stundum var það eitt nóg að saka mann
um galdra til að fá hann dæmdan, en af
slíku réttarfari fengu Evrópumenn sig
fullsadda fyrir fáeinum áratugum. Árni
skrifar á einum stað að gömul regla segi
að „ef það væri nóg að klaga (þ.e.a.s.
kæra), þá mundu fáir saklausir vera“.
I plaggi um dauðadóm Sigurðar lög-
manns yfir Ara Pálssyni galdrakarli, sem
var eitt firnamálanna, segir Árni frá því
er klerkur að nafni Halldór Jónsson sakaði
Gísla Sigurðsson úr Borgarfirði árið 1656
um að hafa drepið fyrir sér reiðhesta. Gísli
var sakfelldur og átti að hýða hann, en þá
„rómadest, ad nockrer være þeirrar
meiningar, ad færleiker mætte af ödru
deyia, so sem opt ber vid. (Hefde þvilík-
ur athuge komed i Ara Pálssonar mál,
þá kynne þar og hafa sagt vered, ad
veikleike Þorkötlu Snæbiarnardóttur
og allra hinna, sem hann báru, hefde
kunnad vera af ödru enn göldrum, og
munde þá betur fared hafa. “
Árni dó úr búkhlaupi og kveisu árið
1730.
nýja Ríkið
Velvild Árna í garð Jóns Hreggviðsson-
ar var ótvíræð. Hún sést af þeim alúðlegu
bréfum sem hann skrifaði Jóni. En auk
þess skrifaði Árni kónginum um þetta :
mál, sagðist álíta að Jón væri saklaus, dró
réttmæti Brimarhólmsdómsins yfir hon-
um í efa og bað kóng um að veita Jóni
gjafsókn fyrir hæstarétti, sem og fékkst.
Varla er hægt að skilja þetta öðru vísi í
íslandsklukkunni en svo að Arnas sé vinur
alþýðunnar, að hann sé bæði réttsýnn og
þjóðhollur maður er „stundaði jafnan al-
mennings gagn“ eins og Jón Ólafsson frá
Grunnavík sagði um Árna látinn.
Ég veit ekki hvort varlegt er að draga
ályktanir um skoðun höfundar á sambandi
alþýðu og menntamanna út frá afstöðunni
milli bóndans á Rein og velgerðarmanns-
ins í Höfn. En þó verður maður að minnsta
kosti að hafa hugfast að á fjórða áratugn-
um var Halldór Laxness baráttumaður
fyrir sósíalisma og eimdi eftir af því allan
fimmta áratuginn þá er margt bar til tíð-
inda í heiminum. Byltingarmenn boðuðu
nýtt ríki, nýja tíma; í forystu voru
menntamenn og verkafólk.
í íslandsklukkunni er Arnas Arnæus
hetja. Mynd hans fellur jafnvel inn í
hugmyndina um menntaða einvaldinn og
heimspekinginn á konungsstóli. Barátta
hans gegn stéttadómum og öðru ranglæti í
íslensku réttrfari er raunar flóknari en
menn halda kannski við fyrstu athugun.
Vissulega er sú hástétt sem hann berst
gegn spillt og auður hennar blóðpeningur
alþýðu. Það eru leppar erlends auðvalds.
En Eydalín lögmaður er þó enginn þorpari
i verkinu og Snæfríður varla heldur þótt
hún sigli um síðir í kjölfar síns elskaða
föður. Vera má að þetta verði skýrt í
verkinu út frá þeirri staðreynd að þrátt j
fyrir réttsýni sína og menningarstarf er
Árnas alltaf þjónn hins erlenda konungs- !
valds. Þar á móti kemur ef til vill sú stað-
reynd úr lífi Árna Magnússonar, að þess
munu vandfundin dæmi að hann hafi fórn-
að hag íslendinga fyrir akk Friðriks vinar .
síns fjórða. Þá má geta þess að þrátt fyrir
allt er alls ekki víst að Sigurður lögmaður
hafi verið illa þokkaður af almenningi, ef
dæma má af heimildum.
Sjálfstæðishugsjónin var efst á baugi •
um það leyti sem Halldór samdi þetta
verk, enda kom það út á þeim árum þegar
klukka landsins fór aftur að hljóma á
Þingvöllum — eða Þingvöllnum eins og
Árni Magnússon skrifaði. Vegna vinsælda
sinna og þríeflds boðskapar sins um mann- ;
úð, þjóðfrelsi og menningu á langþráðu
augnabliki í sögu þjóðarinnar hlaut ís-
iandsklukkan að skapa sér veglegan sess
sem dýrlegur óður til landsins og þeirra
sem hér hafa erjað akurinn. Ættjarðarást-
in er sterk í íslandsklukkunni; en samúð
með alþýðu tryggir að sá tónn verður
hvergi hjáróma í verkinu. Sé til „þjóðarep-
os“ í íslenskum bókmenntum eftir lok mið-
alda, þá munu fáar bækur betur að því
nafni komnar en íslandsklukkan.
Höfundur er bókmenntafræðingur I Reykjavik
og hefur kennt viö Háskóla íslands.
LESBOK MORGUNBLAOSINS 4. MAÍ 1985 5