Lesbók Morgunblaðsins - 11.05.1985, Page 7

veröld úr orðum, afar sérstæð. Að mörgu
leyti sverja þau sig í ætt við ljóðið. Myndir
kalla á tilfinningu lesanda og draga hann
inní ákveðið hugarástand, en krefjast ekki
rökbundins skilnings. Leggir þú táknræna
merkingu í þær er það þitt mál. Lesandinn
getur notið verka Thors einsog hljóms, lit-
ar eða myndræns forms, enda hafa margir
líkt þeim við fjölhljóma tónkviðu, mósaik
eða myndlist. Slíkar samlikingar
eru réttlætanlegar, því Thor reynir i sí-
fellu hið ómögulega, að þenja orðið út fyrir
takmörk sin; láta þögnina hljóma i gegn-
um orðið og mála með því heiminn. Hug-
leiðingar mínar hér á eftir skýra þvi vafa-
laust lítið, sem er eins gott fyrir Thor, þvi
fullskýranlegur skáldskapur geymir fátt
af galdri eða áleitni.
I verkum sínum hefur Thor ávallt lýst
hinni mannlegu vegferð, sem í senn er
draumleikur og harmleikur, þar sem tog-
ast á lífsþorsti og dauðabeygur, ást og ein-
semd, gleði og angist. Söguhetjur hans eru
að jafnaði nafnlausar, enda tákna þær
ekki aðeins þær sjálfar, heldur og mann-
eskjuna i okkur öllum. Hinar ýtrustu and-
stæður leikast á i þessum verkum. Við
greinum tilurð og sköpun ásamt andhverf-
um þeirra, eyðingu og dauða; annarsvegar
er löngun eftir að sameinast uppsprett-
unni og verða eitt með lífsandanum, hins-
vegar firring og sekt. Þessar andstæður
eru alþekktar úr bókmenntum flestra alda,
en Thor hefur auðnast, með persónulegum
stíl og miklu hugmyndaflugi, að tjá þær á
frumlegan hátt.
lífsháski Og Skáldskapur
Mynd farandans, hins vegmóða ferða-
langs — mín, þín og okkar allra, hefur
verið grunnstef í verkum Thors frá upp-
hafi til þessa dags. En séu þau fyrstu og
seinustu borin saman kemur í ljós athygl-
isverð þróun. í verkum sjötta áratugarins,
verkum einsog Maðurinn er alltaf einn, Dög-
un mannsins og Andliti í spegli dropans, skín
oft dauðalegur máni á höfuðsetna flótta-
menn, ráðvillta og sligaða af viti; písl
þeirra er hörð og köld, merkingarlaus enda
virðast þeir dæmdir á heljargöngu, klofnir
hið innra og með óeirð í blóði, ganglerar
án marks. Leit þeirra — og höfundarins —
að lífsmerkingu ber svipaðan árangur og
strit Tantalosar; bölsýnið á köflum yfir-
gengilegt og verður helst jafnað við lífs-
skoðun Gunnars Gunnarssonar á árunum
uppúr fyrstu heimsstyrjöld.
I þessu sambandi koma orð Tarkofskís
uppi hugann: „Sá, sem ekki þjáist, er ekki
fær til flugs í andlegum skilningi." Steinn
Steinarr sagði og eitt sinn, að menn yrðu
ekki mikil skáld, nema þeir kæmust í lifs-
háska. Ótal dæmi sýna réttmæti þessara
yfirlýsinga. Þórir Jökull var leiddur undir
höggið og samdi ódauðlega vísu af þvi til-
efni. Dostóéfskí var teymdur fyrir aftöku-
sveit og síðan hafa heimsbókmenntirnar
ekki verið samar. Gunnar Gunnarsson var
margoft nær soltinn i hel á leið sinni til
skáldskapar, bæði í eiginlegum og óeigin-
legum skilningi. Mér er næst að halda, að
eitthvað svipað megi segja um Thor. Hið
ramma bölsýni hans var í sjálfu sér
óhjákvæmilegt á árunum upp úr 1950; kalt
stríð og gjöreyðingarhætta virtust gera
mannlega viðleitni heldur kléna og vest-
ræn menning eiga sér litla framtíð. Engin
furða, þótt ungir menn á Signubökkum,
Thor og félagar, tækju andköf og horfðu
svörtum augum oní pernóglasið. Fleirum á
þeim tima var um megn að herja gegn
myrkraskrýmslum samfélags og eigin sál-
ar. Þá hafði borið í andlega blindgötu.
Sumir flúðu yfir í austræna dulhyggju og
„Lesandinn getur notiö verka
Thors einsog hljóms, litar eöa
myndræns forms, enda hafa
margir líkt þeim viö fjölhljóma
tónkviöu, mósaík eöa barokska
myndlist. Slíkar samlíkingar
eru réttlætanlegar, því Thor
reynir í sífellu hiö ómögulega,
aö þenja oröiö út fyrir tak-
mörk sín ...“
afneituðu með því forsendum hins vest-
ræna manns, gefnum og grónum úr öldum
framan. Aðrir hölluðust til uppgjafar-
stefnu og héldu að hún væri existensíal-
ismi, sem í þá tíð naut mikilla vinsælda.
Það var þó mikill misskilningur því frum-
herjar existensíalismans franska, þeir
Sartre og Camus, voru langt í frá máls-
hefjendur fárs og feigðar. Þeir voru bjart-
sýnismenn og vildu brjóta vegginn við
enda blindgötunnar, sögðu sem svo, að
hver og einn yrði að efla sitt mótstöðuafl
gegn sársauka og dauða, halda á brattann,
einsog Sysifos gamli, þó að þungstígt yrði.
Þá Ieið fór Thor. Uppleiðina. Ganglerinn í
hans seinni verkum er enginn grátandi
Golíat, þó að alltaf geymi hann einmana-
leika sinn, ofurnæmi og óeirð.
VEISLA í Völundarhúsi
í skáldverkum einsog Fljótt fljótt sagði
fuglinn, Ópi bjöllunnar, Mánasigði og Turn-
leikhúsinu býður Thor til veislu í völund-
arhúsi; völundarhúsi, sem myndbreytist og
skapar sjálft sig í nýjum hlutföllum frá
andartaki til andartaks, myndauðurinn
með ólikindum. Þessi verk verða ekki lesin
einsog auðnumdar raunsæissögur því
segja má að Thor brjóti nær allar reglur
hefðbundinnar frásagnar: söguþræðir ým-
ist fléttast saman og verða að einu, kú-
vendast eða klofna, persónur gliðna sund-
ur og renna saman, mörk tímasviða rofna
o.s.frv. Spyrja má: Af hverju slíkt form?
Við lifum í skógi tákna og mynda, sagði
vís maður eitt sinn, eða, með öðrum orð-
um, flóknum og torráðnum heimi, þar sem
flest er afstætt og fátt skynsamlegt, reyn-
um þó hvert um sig að ríma saman líf
okkar til að komast af. Verk Thors spegla
þetta ástand: óreiðu nútímalífs. Engu að
síður er hvert og eitt þeirra samfelldur
vefur. Myndaflóðið takmarkast af sjón-
gáfu þess sem horfir og skynjar, óreiðan af
samtengjandi meginhugsun, sem oft á tíð-
um kjarnast í sígildri goðsögn. { sumum
sagnanna er goðsögnin einsog lífstré, sem
rís úr miðju og breiðir lim sín um verkið
allt, eða, öllu heldur, frásagnarflaumurinn
streymir að og frá einu „auga“. Enn má
spyrja: Af hverju slíkt form? og svara með
tilvísun í sjálfan T.S. Eliot. Hann sagði
eitt sinn, að bókmenntir okkar tíma gætu
aðeins ráðið við veruleikann eftir leið goð-
sagnarinnar, mýþunnar. Hefðbundin frá-
sögn gæti ekki túlkað og lagt í form það
öngþveiti, sem við búum við í dag. Og hvað
er þá goðsögn, í sem fæstum orðum: vís-
dómur, þar sem reynt er á táknrænan hátt
að skýra þverstæður tilverunnar, óreið-
una, vísdómur margra alda, samanþjapp-
aður.
að lifa lífið af
Skáldsögur Thors eru tröllauknar, enda
bindur höfundurinn sig ekki við hreppinn
sinn heldur fjallar um vandamál, sem
sameiginleg eru fólki hvar og hvenær sem
er á jarðarkringlunni. Hættur samtímans,
I kjarnorkuvá og styrjaldir, æskulýðsupp-
reisnir, trúblinduhreyfingar og pólitík —
allt þetta og margt, margt fleira fyllir
mynd hans af mannlegu hlutskipti. Ég
held þó að rekja megi flesta þætti verka
hans að einum punkti, og leyfi mér í því
sambandi að vitna í Turnleikhúsið, þar sem
ein persónan segir: Ætliði að láta þetta
líða allt frá ykkur, án þess að skynja lífið,
að þið lifið lífinu án þess að lifa lífinu; sem
er ekkert líf ef maður veit ekki af sér, og
gleymir því, gleymir dauðanum. Krafan er
ekki, að við lifum einsog rökkurverur í
skugga dauðans, heldur til dauðans, í vit-
und um sjálf okkur, sem dauðlegar verur.
Sá, sem gjörir sér grein fyrir mennsku
sinni, hann veit hvað tengir hann öðrum
mönnum, hann eyðir ekki lífinu. Enginn
þarf að vonast eftir endanlegum sigri í
lífsslagnum, dauðaslagnum, en líktog
augnablikið gefur sjálfu sér gildi, þá sækir
manneskjan reisn sína í baráttuna. — Ein-
hver hugmynd af þessu tagi sýnist mér að
tengi saman verk einsog Fljótt fljótt sagði
fuglinn, svo dæmi sé tekið. I þeirri bók er
sögð saga manns, sem lærir af reynslunni,
lærir að takast á við angist sína í stað þess
að flýja hana. Hann á margt sameiginlegt
með Bjarti í Sumarhúsum, þeim kauða,
þótt lifi í öðrum tíma, stríðið er það sama
þótt andstæðingurinn sé ef til vill annar.
Þær hugmyndir, sem ég hef reynt að
lýsa, standa djúpum rótum í íslenskri
menningarhefð og þarf ekkert að vísa á
Camus eða Sartre í því sambandi. Flestir
þekkja ljóðlínur Þóris Jökuls:
Skafl beygjattu skalli,
þótt skúr á þig falli,
ást hafði þú meyja,
eitt sinn skal hver deyja.
Frakkar hafa ekki, á löngum og ströng-
um bókum, lýst betur meginkjarna hinnar
tilvistarlegu lífsskoðunar. Sumir muna
einnig söguna gömlu um Gunnar í orma-
garðinum, þann sem háði sitt vonlausa
stríð við dauðann með hörpuslætti, bund-
inn og bjargarvana. Gunnar mátti aldrei
gleyma lífsháskanum, því þá var honum
bráður bani búinn, þar eð ormarnir biðu
þess að slættinum linnti til að höggva
hann í hjartastað. Eigi að síður og þess
vegna hélt hann áfram og orti sína list á
streng uns yfir lauk. Þessir þrír listamenn
og kjarnakarlar, Þórir Jökull, Gunnar
Gjúkason og Thor Vilhjálmsson bera
okkur sama erindið, ævinlega jafn brýnt
og tímabært.
Matthlas Viðar Sæmundsson er cand. mag. I
íslenskum bókmenntum og fæst viö ritstörf. j
Greinin að ofan er að mestu samhljóða erindi
sem flutt var við kynningu á verkum Thors Vil- i
hjálmssonar á Isafirði 23. mars slðastliðinn.
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS- 11. MAl 1985 7‘