Lesbók Morgunblaðsins - 18.05.1985, Qupperneq 4

Á ljóðlistardegi:
Frá mestu hrifningu
til dýpsta þunglyndis
eint í októbermánuði 1912 siglir Stefán Sigurðsson frá Hvíta-
dal frá Akureyri með gufuskipinu Flora til Stafangurs. Ferð-
in tók um níu daga. í Stafangri voru að minnsta kosti tveir
íslendingar sem Stefán þekkti áður. Annar var Jón Hjartar-
son, bílstjóri, sem Stefán hafði búið með í Suðurgötu 13
veturinn áður og þekkti auk þess úr Unuhúsi, hinn var
Bjarni Guðnason, smiður. Jón Hjartarson leigði her-
bergi í Brunngötu 10 hjá landa sínum Jóni Jósefssyni,
vélstjóra, sem bjó með tveim systrum sínum, Amalíu og
Ástu, og móður sinni, Guðríði Össurardóttur, sem skrif-
aði sig Jósefsson í Noregi. Hjá þessari fjölskyldu leið
Stefáni eins og heima hjá sér, segir annar íslendingur,
sem bjó í Stafangri og kynntist Stefáni á þeim árum,
Guðmundur Jóhann Ólafsson.
En dvöl Stefáns í Noregi hlýtur að hafa verið erfið
allt frá byrjun. Okkur er kunnugt frá dvöl hans á Norð-
urlandi sumarið 1912, hve tréfóturinn, sem hann gekk á,
þjáði hann. Bjarni Guðnason hefur bent á, að Stefán
hafi unnið allt mögulegt í Stafangri, þegar hann gekk á
þessum gamla fæti, sem særði hann. Stefán hefur sjálf-
ur gefið þær upplýsingar (á sjúkrahúsi) að hann hafi
stundað lausavinnu í fyrstu og síðar unnið í Stavanger
Stöperi og dok (málmsteypa og slippur).
Bjarni hefur skýrt svo frá, að íslendingar í Stafangri
hafi komið saman á fund, þar sem ákveðið var, að þeir
skyldu safna peningum fyrir nýjum fæti handa Stefáni.
Formaður ísíendingafélagsins, Björn Sigurbjörnsson,
var driffjöijair söfnunarinnar, sem tókst prýðilega vel.
Nýi fóturmu var keyptur hjá skurðtækjasmið, sem
pantaði hSRti frá útlöndum, sennilega frá Þýskalandi.
Stefán varð mjög leikinn að ganga á honum og haltraði
minna en áður. En staflaus gat hann ekki gengið.
Erfiðar Stundir í Stafangri
Stefán hefur vissulega fundist fátæktin þjaka sig vet-
urinn, sem hann dvaldist í Stafangri. Þegar ofan á
bættist, að hann lá sjúkur og hrjáður vegna kvala í
fætinum, hefur hann átt erfiðar stundir, þegar hann
hefur verið algjörlega örvinlnaður og vonlaus. „Stefán
var alltaf með stirnað bros á vörunum, svo að hann
skyldi ekki íþyngja þeim, sem hann umgekkst," segir
Bjarni Guðnason. „En undir yfirborðinu herjaði þung-
lyndið."
Um Noregsdvöl
Stefáns frá Hvítadal
1912—1915 og áhrifin af
þeirri dvöl á ljóðlist hans
Eftir Ivar Orgland
Jóhanna Jóhannsdóttir og
Baldur Jónsson þýddu
{ Stafangri hitti Stefán norska skáldsagnahöfundinn
Jens Tvedt (1857—1935), þá bókavörð þar í bænum.
Hann er álitið fyrsta dæmigerða átthagaskáld Noregs.
Á árunum 1891—1904 gaf hann út 11 bækur og náði á
því tímabili lengst sem rithöfundur. — Guðmundur
Gíslason Hagalín, sem var mjög áþekkur Jens Tvedt,
hitti Tvedt persónulega 1926. „Það var slíkur glampi í
augum hans, og þegar hann brosti, var sem hárið og
skeggið brosti líka,“ segir Hagalín (munnlega). Hagalín
skýrði Tvedt frá því, að ungur íslendingur, sem hefði
unnið í Stafangri og væri nú landsþekkt ljóðskáld, hefði
fyrstur sagt honum frá bókum Tvedt. Tvedt þekkti hann
undir nafninu Sigurdsson og sagði, að hann hefði lesið
mikið á safninu og ráðfært sig við sig um val bóka.
Það er talsvert stökk frá raunsæismanninum Tvedt ti
hins norska rithöfundar, sem talið er að Stefán hafi
rekist á, þegar hann dvaldist í Stafangri: hins nýróm-
antíska skálds og rökkurdreymanda Thomas Krag
(1868—1913), sem var dulspekingur og hughrifaskáld
svo af bar. Krag lýsti oft landslagi, þar sem sólin er
lokuð úti, eyðilegri og þungbúinni náttúru, sem höfðar
til glötunarkenndarinnar, dauðahvatar mannsins, sem
stundum var svo rík í Stefáni. I djúpum þunglyndis-
köstum sínum er skiljanlegt, að honum hafi fallið vel að
reika um með Krag, haldinn einmanakennd og myrkum
hugleiðingum, andrúmslofti liðinna tíma.
Fram úr hófi rómantískur
Árni Hallgrímsson (fyrrum ritstjóri tímaritsins Ið-
unnar) segir (munnlega) að Stefán hafi virst vera mjög
hrifinn af Thomas Krag. Honum þótti miður að ekkert
var þýtt eftir hann á íslensku, og sagði, að það yrði að
gera, hann nefndi þá t.d. Ada Wilde (1896), Enken
(1899) og Ildliljen (1905). Hagalín mundi einnig, að Stef-
án var hrifinn af Krag, og talaði um tvær skáldsagna
hans, Ada Wilde og Gunvor Kjeld, Prestens datter
(1904). Okkur er kunnugt um, að Stefán hefir byrjað að
þýða hina síðarnefndu á íslensku. — Þar eð Stefán hafi
Stefán frá HvfdadaI á yngrí árum.
verið „fram úr hófi rómantískur eins og Krag“, telur
Árni eðlilegt, að „dulrænan og hin meinlega þjáning,
sem einkenndi Krag, hafi fundið hljómgrunn í huga
hans“. „Stefán var mjög hrifinn af honum, þótti hann
svo spámannlegur," segir Árni Hallgrímsson.
Það er skiljanlegt að Stefán hafi í andlegum félags-
skap skálds eins og Thomas Krag lifað í heimi, „sem
ekki var til“, í vitund manna sem lifðu og hrærðust í
önn dagsins og baráttu fyrir lífinu. Einkennandi fyrir
veturinn, sem Stefán var í Stafangri, eins og líka fyrir
Noregsdvöl hans í heild, voru hin andlegu auðæfi, sem
hann safnaði í efnalegri eymd og veikindum í ofanálag.
— Að honum hafi umfram allt verið hugfólgið að afla
sér andlegra auðæfa — um það vitna allar athafnir
hans í Noregi, allt frá þeim tíma er hann steig á norska
grund og hóf að leita þeirra verðmæta, sem hann hugði
eftirsóknarverðust á lífsleiðinni.
Það er ekki ósennilegt að kvæðið Örbirgð í Söngvum
förumannsins eigi rætur að rekja til hughrifa á Staf-
angurstímanum. Frá þessu kvæði er þráður til næsta
kvæðis í bókinni, hins hrífandi og innfjálga Aðfanga-
dagskvöld jóla 1912, sem Stefán hlýtur að hafa fengið
innblástur að í Stafangri. Það virðist ekki háð tilviljun,
að þessi kvæði eru sett hvert á eftir öðru í Söngvunum.
Örbirgð endar í djúpu þunglyndi á bæn til guðs: „Gefðu
mér gleðina aftur/ gleymdu mér ekki drottinn!" Og
þegar á eftir hljóma hin huggandi orð gegnum óm
kirkj uklukknanna:
Gleð þig, særða sál,
lífsins þrautum þyngd.
Flutt er muna-mál.
Inn er helgi hringd.
Sigurður Nordal hafði eftir Stefáni, að hann hafi
samtímis heyrt klukknahljóminn frá tveim kirkjum; og
styrkjandi áhrif hljómsins koma á vissan hátt fram í
hinni sérkennilegu uppsetningu vísnanna hjá Stefáni,
þar sem tveim og tveim samræmdum ljóðlínum er skot-
ið á víxl. Bæði hrynjandi hins stutta og rismikla rétta
tvíliðar og ljóðstafasetningin — með tvo stuðla í hverri
línu og engan höfuðstaf — orkar, eins og sjálft inni-
haldið, mjög persónulegt og frumlegt, þannig að engum
getur dulist, að það er raunverulega tollheimtumaður-
inn, en ekki faríseinn, sem að lokum gengur fram fyrir
ásjónu guðs og segir:
Ég er syndug sál.
Herra, minstu mín.
BERKLARNIR Taka Sig Upp
Stefán dvaldist að eigin sögn í Stafangri þar til í
júníbyrjun 1913. Þá hélt hann til Haugasunds í von um
að fá eitthvað að gera þar. Nokkuð var einnig af íslend-
ingum í þessum siglinga- og síldveiðabæ, einkum á ver-
tíðum. Stefán leitaði upp einn landa sinn, Jón Sigurðs-
son, síðar vélstjóra hjá Bergenske Dampskipselskap. En
þá var hann við vélanám í Haugesund Mekaniske
Versted, og útvegaði Stefáni vinnu þar. Stefán vann
sem aðstoðarmaður, hamrari í stórsmiðjunni (eins og
við Stavanger Stöperi og Dok); þannig losnaði hann við
miklar göngur, og Jón taldi vinnu hans létta. — Jón fór
oft með Stefáni á almenningsbókasafnið í Haugasundi,
en þar kynntust þeir vel Rasmussen gamla bókaverði.
Stefán vildi alltaf fá verk eftir bestu rithöfunda Noregs,
Ibsen, Björnson og fleiri.
Rasmussen gamla fannst Stefán fá mikið að láni og
spurði Jón einu sinni að því, hvort félagi hans kæmist
raunverulega yfir að lesa allar þessar bækur og ynni þó
að deginum og hlyti að verða að sofa eitthvað á nótt-
unni. — En Jóni virtist, að Stefán væri þreyttari að
morgninum þegar vinna hófst (eftir að hafa setið uppi
hálfa nóttina við lestur norskra bókmennta) en hann
var er vinnu lauk að kvöldi.
Jón segir að Stefán hafi algjörlega sökkt sér niður í
lestur norskra bókmennta og hafi þar að auki yfirleitt
aðeins borið Norðmönnum hið best söguna. Honum lík-
aði persónulega vel við þá, öfundaði þá af dugnaði
þeirra og einkum af sparseminni. Og hann leit með
aðdáun á norskan iðnað og hinar miklu fiskveiðar, sem
voru íslendingum algjörlega óþekktar.
En jafnvel þótt Haugasundsdvölin hefði upp á margt
jákvætt að bjóða fyrir Stefán, varð hún inngangur að
nýjum þjáningarkafla í lífi hans, forleikur að dapur-
legri örlagasinfóníu, sem fylgdi honum ævina á enda. í
Stafangri hafði fótameinið þjakað hann mest. f Hauga-
sundi brutust út lungnaberklar. Það var þungt áfall
ofan á fátæktina og fótamissinn. í hér um bil hálft
annað ár hafði hið heilsuveila skáld orðið að sjá sér
farborða með erfiðisvinnu, sem ekki var við þess hæfi.
Frá vorinu 1914 var hann ekki fær um að framfleyta sér
af eigin rammleik þann tíma, sem hann átti eftir að
dveljast í Noregi.