Lesbók Morgunblaðsins - 18.05.1985, Side 5

Það var á sama ári og fyrri heimsstyrjöldin braust út,
sem Stefán hóf að heyja sitt eigið persónulega stríð við
sjúkdóm og dauða, og í hálft annað ár háði hann þessa
baráttu á norskri grund. Þennan tíma lá hann að lang-
mestu leyti á sjúkrahúsi og var þungt haldinn. En sjúk-
leikinn fékk hann til að kafa dýpra. — Og sjaldan — eða
aldrei — í lífi Stefáns skein ljósið skærar gegnum
myrkrið en það gerði, þegar sjúkdómurinn fékk hann til
að stilla innilegustu strengi skáldhörpunnar, og hann
eignaðist í skugga dýpstu sorgar sinnar af dýrmætustu
stundum sinnar ævi.
„Dagar mínir Eru Sem Sagt Taldir
í hægra fæti Stefáns, sem hafði verið tekinn af hon-
um í Reykjavík árið 1907, höfðu verið berklar, og senni-
legt er, að hann hafi verið veill fyrir þeim berklum, sem
hann fékk í Haugasundi vorið 1914. Hráslagalegt og
kalt loftslagið í Vestur-Noregi hefur líklega gert sitt.
„Stefán nefndi aldrei neitt um veikindi sín við mig,“
segir Jón Sigurðsson. „Það voru vinnufélagar hans, sem
báðu hann að fara til læknis. Þá hafði Stefán lengi verið
mjög kvefaður." Andreassen verkstjóri sagði við Jón, að
hann héldi, að félagi hans væri veikur, og bað Jón að
hvetja hann til að vitja læknis. Að því er Jón best veit
fór Stefán til C. Magne Rönnevig eða dr. Krosby. 4. maí
1914 lagðist Stefán á sjúkrahúsið í Haugasundi. Þar lá
hann aðeins í fjóra daga. 8. maí var hann lagður inn á
Förre, heilsuhæli 8 km austur af Haugasundi. Þar lá
Stefán allt til 14. apríl 1915, lengsta samfleytta tímann,
sem hann lá á sjúkrahúsi í Noregi.
Dr. Rönnevig, sem á árunum fyrir síðustu heimsstyrj-
öld var bæjarlæknir í Haugasundi, skýrir svo frá að
vöntun á sjúkrarúmum var svo mikil, að það voru eink-
um gömul berklatilfelli, sem hægt var að sinna í fyrstu.
Förre-heilsuhælið hafði ekki röntgentæki eins og
Luster-heilsuhælið í Sogni, þar sem ástandið var miklu
betra hvað tæki snerti. En þar af leiðandi var ákaflega
þakkaði það, að hann hélt lífi. Stefán sagði, að þar hefði
hann kynnst best mikilli og göfugri ást. Hann var sjálf-
ur undrandi yfir, að slíkt skyldi fyrir sér liggja.
Jóhann segir að hjúkrunarkonan hafi verið falleg
stúlka, vel vaxin. En sjálfur horfði hann meira á Stefán
en hana. Hann var undrandi yfir að Stefán skyldi vera
svona ástfanginn. Annars vildi hann aðeins tala um að
stúlkur væru hrifnar af honum. En Stefáni þótti veru-
lega vænt um stúlkuna. Hún var það það eina, sem hann
lét sig nokkru varða.
Ásgeir Bjarnþórsson listmálari man, að Stefán sagði
honum, að hann hefði legið á sjúkrahúsi í Noregi og
haldið, að hann mundi deyja. Þá varð hann ástfanginn
af einni hjúkrunarkonunni og tók að batna. Jónas
Sveinsson læknir í Reykjavík minnist þess, að Stefán
talaði um norsku hjúkrunarkonuna, sem „blés nýju lífs-
afli“ í hann, þegar hann hélt sig að dauða kominn. Og
Sigríður Jónsdóttir, ekkja Stefáns, segir á sama hátt, að
Stefán hafi þakkað hinni norsku hjúkrunarkonu líf sitt.
Þegar Stefán og Sigríður eignuðust dóttur, einmitt
17. maí (þjóðhátíðardag Norðmanna) — og norska
hjúkrunarkonan hafði veitt honum innblástur að kvæð-
inu Seytjándi maí — lét hann barnið heita í höfuðið á
henni. Dóttir Stefáns, Matthildur, sem fæddist 1922,
segir að hún hafi heyrt að faðir hennar hafi meira að
segja haft í huga að skíra hana Mong, sem var ættar-
nafn norsku hjúkrunarkonunnar Mathilde. En þegar
ekkert varð úr því á hann að hafa sagt, að hann mundi
kalla hana báðum nöfnunum. Frú Elinborg Bogadóttir
Magnússen á Skarði, Skarðsströnd, hefir skýrt svo frá
(munnlega), að hún hafi spurt Stefán, hvort hann hafi
nefnt barnið eftir konu nokkurri þar í nágrenninu, sem
hét Matthildur. Þá sagði Stefán: „Nei, það er nafn sem
er mér kært.“
Það Stafaði Birtu Af Henni
Mathilde Mong fæddist 8. desember 1889 á bæ föður
tólf talsins, um það bil helmingurinn hafði brún augu
og helmingurinn blá. Mathilde var há vexti, bláeygð og
ljós yfirlitum með sviphreint andlit og beint nefn. Það
stafaði birtu af henni. — Faðir hennar var söngkennari,
og fjölskyldan var söngelskt fólk. Mathilde söng vel, og
frú Aubert getur vel ímyndað sér, að hún hafi sungið
fyrir sjúklingana. Mathilde var lúterstrúar (í þjóðkirkj-
unni), en sótti mikið meþódistakirkjuna. (Það má nefna
í þessu sambandi að Matthildur, dóttir Stefáns, var
einnig lúterstrúar, en hún ólst upp hjá ættingjum í
Búðardal. Stefán gerðist rómversk-kaþólskur 28. nóv-
ember 1924 en síðan öll fjölskylda hans nema Matthild-
ur.)
Ottar Fagernæs, sem systir Mathilde giftist mörgum
árum seinna (1925), hefur skýrt svo frá að Mathilde hafi
lokið hjúkrunarnámi síðla sumars 1912. Hann segir að
hún hafi talað mikið um Förre. Einu sinni brá hún sér í
smá skemmtiferð með dvalargestum í sumarbúðum,
fékk lungnaberkla og fór á Landeskogen, heilsuhæli (í
Setesdalnum). Sjúkradagbókin þar sýnir að hún hefur
legið þar frá 29. september 1916 til 28. febrúar 1917,
1918 var hún á Lillehammer og frá 1919 hjúkrunarkona
í sex ár á Eidskog, þangað til hún giftist Ottar Fager-
næs. Frú Aubert segir að hún hafi oft verið heilsuveil og
fjórum sinnum verið sjúklingur á Ríkisspítalanum í
Osló. Hún lamaðist í hendi og gat ekki skrifað síðustu
árin. En það hljóta að hafa verið óvirkir berklar. (Fag-
ernæs segir, að hún hafi síðast verið í eftirliti 1937—’38,
en aldrei var hægt að sanna að um sýkla væri að ræða.)
Á hinn .bóginn þjáðist hún af astma, og Fagernæs getur
þess, hve þolinmóð hún hafi verið í öllum þessum þreng-
ingum. — Hún andaðist á heimili sínu 11. maí 1947 úr
liðagigt og hjartalömun. Hún var barnlaus.
„ ... ÉG HEF FAÐMAÐ OG KYSST“
Með mynd systur Matthildar í huga skulum við þá
snúa okkur að þeim kvæðum Stefáns, sem hljóta að
Stefán rúmliggjandi á Luster-heilsuhælinu, en nokkrír hressir sjúklingar taka lagið honum
til heiðurs.
Förre-heilsuhælið, þar sem Stefán lá.
erfitt að komast inn þar. f skýrslunni segir Stefán með-
al annars að hann hafi hvorki liðið neyð né soltið, og
ekki heldur búið með neinum berklasjúklingi. En í
marslok hafi hann fengið hósta, orðið lystarlaus, og
máttlaus og magur. Fyrstu daga veikindanna svitnaði
hann að nóttunni, en hefir ekki hóstað blóði. — Dr.
Rönnevig, sem sjálfur hefur skrifað sjúkradagbókina,
segir (munnlega) að það sé raunar ekki svo mikið að
græða á hinum gömlu sjúkradagbókum um ástand
sjúklingsins. Það er ekki hægt að fá neina örugga vitn-
eskju um sjúkdóminn af þeim. Svo virðist, sem Stefán
hafi haft berkla í báðum lungum, en þó þarf ekki að
vera svo. í hægra lunga hlýtur hann að hafa haft
berkla, eftir því sem næst verður komist.
Þegar Stefán var búinn að vera á heilsuhælinu í sjö
vikur skrifaði hann trúnaðarvini sínum, Erlendi Guð-
mundssyni í Unuhúsi, bréf. Það er dagsett „Förres
Sanatorium 1. júlí ’14“ og hljóðar svo í heild:
„Kæri Erlendur.
Jeg skal ekki þreyta þig með löngu brjefi — aðeins
fáeinar línur langar mig að senda þjer. Dagar mínir
eru, sem sagt taldir — hægra lungað er gersamlega
eiðilagt — jeg lagðist 2. maí og hef legið siðan. Jeg sætti
mig vel við að deyja — lífið hefir verið mjer þungt með
köflum. Góði Erlendur fyrirgefðu mjer alt, sem jeg hefi
gert á hluta þinn, jeg veit það er margt en þú mátt ekki
fyrirlíta mig, jeg þoli það ekki. Elsku vinur minn skrif-
aðu mjer, nokkrar línur.
Jeg má ekki skrifa meira.
Gleymdu mjer ekki.
Þinn
Stefán Sigurðsson
Förres Sanatorium
pr. Haugasund."
ÁSTFANGINN - OG TÓK AÐ BATNA
Eftir að Stefán fékk lungnaberkla hófst vinátta hans
og Jóhanns Skagfjörðs, sem var sanntrúaður hermaður
í hjálpræðishernum. Jóhann, sem áður hafði gagnrýnt
Stefán vegna hvefsnis-tóns hans gagnvart öðrum sam-
löndum í félagsskap þeirra í Haugasundi, segir, að það
hafi verið sökum þess, að Stefán snerist til guðs, að
hann varð honum vinveittur.
Það var einu sinni, þegar Jóhann staidraði við á
Förre-heilsuhælinu heilan sunnudag, að Stefán sýndi
honum konu þá, er hafði svo mikla þýðingu fyrir hann
sem skáld, mann og trúmann, og hann meira að segja
síns, Mong, skammt frá bænum Egersund á Rogalandi í
Suðvestur-Noregi. Hún var fullnuma hjúkrunarkona.
Frú Nico Aubert, frænka hennar, lýsir henni sem
óvenjuskýrri og hjartahlýrri manneskju með mjög hlýj-
ar tilfinningar fyrir öllu, sem var veikt og hrjáð. Hún
var opinská og raungóð, glaðhuga manneskja, og dug-
leg. Hún var öll í starfi sínu, eins og þegar hún annaðist
vin sinn frá Eistlandi á Förre-heilsuhælinu. Hann hafði
strokið úr rússneskri herþjónustu og gekk á stýri-
mannaskóla, en hann dó úr bráðaberklum í maí 1911.
Þannig hafði systir Mathilde kynnst lífinu, bæði ástinni
og sorg ástvinamissisins. — Framkoma hennar var slík
sem hjúkrunarkonu, að öllum þótti vænt um hana, segir
frú Aubert. Mathilde var sanntrúuð, alin upp á mjög
trúuðu heimili. Faðir hennar, sem var kennari í heima-
byggð sinni, var mjög gáfaður, glöggur maður með
mörg áhugamál. Móðir hennar var meira eins og gengur
og gerist, heimakær kona. Systkinahópurinn var stór,
hafa orðið til undir hinni skæru leiðarstjörnu hennar. í
hinu angurværa og sársaukafulla kvæði Frá liðnum
dögum hefur Stefán dregið upp ógleymanlega mynd af
sjúkrastofu, þar sem hún, „systirin yngsta", huggar
hann með söng sínum og gefur honum augnablikssælu.
En úr því að sælunni var hvort sem var lokið, hvers
vegna söng hún þá ekki að lokum „Ibsens fegurstu ást-
arljóð" — um hverfulleik ástarsælunnar:
De siste gjester
vi fulgte til grinden:
farvellets rester
tok nattevinden
I tifold öde
lá haven og huset,
hvor toner söte
mig nyss beruset.
Stefán frá Hvítadal:
Hún
mig
Heyr mitt Ijúfasta lag,
þenna lífsglaða eld,
um hinn dýrlega dag
og hið draumfagra kveld.
Rauðu skarlati skrýðzt
hefur skógarins flos.
Varir deyjandi dags
sveipa dýrlingabros.
Ég var fölur og fár,
ég var fallinn í döf.
Eg var sjúkur og sár,
og ég sá aðeins gröf.
Hvar er forynjan Feigð
með sitt fláráða spil?
Hér kom gleðinnar guð
og það glaðnaði til.
Læddist forynjan frá
með sinn ferlega her.
Hún var grimmeyg og grá,
og hún glotti við mér.
Eg er frelsaður, Feigð,
ég hef faðmað og kysst.
Undir septembersól
brosti sumarið fyrst.
Ó, þú brostir svo blítt,
og ég brosti með þér.
Eitthvað himneskt og hlýtt
kom viö hjartað í mér.
Gegnum skínandi skrúð
inn í skóginn mig bar.
Þangað kóngsdóttir kom,
og hún kyssti mig þar.
Ég á gæfunnar gull,
ég á gleðinnar brag.
Tæmi fagnaðarfull.
Ég gat flogið í dag.
Ég á sumar og sól,
ég á sælunnar brunn
og hin barnsglöðu bros
og hinn blóðheita munn.
Þennan hamingjuhag
gaf mér heit þitt og koss,
þennan dýrlega dag,
þú, mitt dýrasta hnoss.
Þetta lífsglaða Ijóð
hefur lifað það eitt,
að þú, kóngsdóttir, komst,
og þú kysstir mig heitt.
Lifs míns draumur er dýr,
þessi dagur hann ól.
Mér finnst heimurinn hýr
eins og hádegissól.
Ég er syngjandi sæll,
eins og sjö vetra barn.
Spinn þú, ástin mín, ein
lífs míns örlagagarn.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 18. MAl 1985 5