Lesbók Morgunblaðsins - 18.05.1985, Blaðsíða 6

Eftir dr. Pétur Pétursson — Fyrri hluti
Eitt dæmið um það hvert stórmál spíritisminn var í andlegu
lífi Reykvíkinga og raunar allra landsmanna þegar á fyrsta
áratug aldarinnar var, að fyrstu íslendingarnir, sem luku
háskólaprófi í heimspeki, þeir Ágúst H. Bjarnason og Guð-
mundur Finnbogason, létu báðir til sín taka í þeim umræð-
um, sem fram fóru. Ágúst var eins og áður segir á
annarri skoðun en spíritistar um orsök og eðli fyrir-
brigðanna, en hann mun hafa talið mikilsvert að rann-
saka þau. Hann var félagi í Breska sálarrannsóknafé-
laginu,1 og er athyglisvert, að félagið sneri sér til hans,
en ekki einhvers úr Tilraunafélaginu, með beiðni um
skýrslur um draumspeki og fjarskyggni Jóhannesar
nokkurs Jónssonar, er kallaður var Drauma-Jói. Niður-
stöður sínar og ályktanir birti Ágúst síðan í bók, sem
gefin var út árið 1915.2
Rannsóknir á dularfuilum fyrirbrigðum höfðu vakið
athygli sálfræðinga í sambandi við athuganir þeirra á
dáleiðslu og undirmeðvitund eða dulvitund. Sálarrann-
sóknamenn lögðu einnig mikla áherslu á þessi atriði;
einkum má hér nefna Myers þann, er skrifaði bók þá, er
hratt hreyfingu spíritista af stað á íslandi. Myers var
upphaflega málfræðingur, en aflaði sér mikillar þekk-
ingar í sálarfræði, og William James, sem telja má einn
af upphafsmönnum nútíma sálarfræði, taldi bók hans
(Human Personality and its Survival of Bodily Death)
tímamótaframlag til skilnings á dulvitund mannsins.
Myers varð fyrstur til að kynna kenningar Freuds í
hinum enskumælandi heimi.3
Ein af grundvallarspurningunum, sem Myers fjallaði
um, var, hvort persónuleiki mannsins (sálin) gæti yfir-
gefið líkamann og starfað utan hans, og taldi hann slíkt
vera sannað. Næsta atriði var spurningin um, hvort
sálin gæti lifað af líkamsdauðann.
Grundvallaratriði í kenningum Myers var, að dulvit-
undin væri í sambandi við æðri heim, andlegan, og
Einar H. Kvaraa á skriístofu sinni, þi 75 ára.

Spíritistar telja npphaf hreyfingar sinnar til dularfullra fyrirbrigða, sem áttu sér stað á heimili Fox-fjölskyldunnar í
smábænum Hydesrille í Bandaríkjunum. Dæturnar þrjár á beimilinu urðu allar þekktir miðlar, bæði á Englandi og í
Bandaríkjun um.
Spíritisminn
á Islandi í ljósi
félagsfræðinnar
Det var en fest kun,
för natten den sorte,
hun var en gjest kun; —
og nu er hun borte.
Kvæði Stefáns birtist í annarri ljóðabók hans Óði
einyrkjans, sem kom út 1921. Sigríður, kona Stefáns,
hefur sagt frá því (munnl.) að Sefán hafi haldið að
systir Mathilde væri látin úr berklum. Það virðist ekki
hafa veriö neitt bréfasamband milli hans og Matthild-
ar, og ímyndun hans hlýtur að hafa byggst á frétt um að
hún væri komin á heilsuhæli.
Kvæðið Frá liðnum dögum er einnig orðið til undir
stjörnu Ibsens. Að formið minnir á Brente skibe, beinir
einnig huganum að því, sem hann hefur aldrei getað
gleymt, í hjarta sínu. — Og var þess raunar að vænta,
þegar sú, sem hann kallar góða systur, hefur ekki aöeins
blásið honum nýjum lífskrafti í brjóst, heldur einnig
gert honum fært að syngja ástinni lof með svo barns-
lega glöðum huga, svo fagnandi tárhreinum tónum, að
helst minnir á Henrik Wergeland. Aðeins með þjáningu
og myrkur að baksýn er auðið að skilja þá geislandi
sólarupprás, sem Stefán lýsir fyrir okkur í kvæðinu
Hún kyssti mig, þar sem hann með hljómfalli leikandi
léttra öfugra þríliða hrífur okkur með sér og sannfærir
okkur um hið mikla lífsundur, sem hefur átt sér stað:
Ég er frelsaður, Feigð,
ég hef faðmað og kyst.
Undir september-sól
brosti sumarið fyrst.
Sú Mynd Hefur Fylgt Mér
21. júní 1919 skrifaði Stefán séra Matthíasi Joch-
umssyni bréf, en þar heitir meðal annars:
„ ... Yður verður augljós gleði mín er þér vitið þetta:
Það eru tvö skáld á Norðurlöndum er ég hyllti meir en
önnur ogþau eru: Matth. Jochumsson og Henrik Werge-
land. — Eg hefi dvalið þrjú ár í Noregi, meiri hluta þess
tíma var ég veikur — iá í sjúkrahúsi — þann tíma las ég
mikið og mest ljóð. Eina íslenzka bókin, sem ég hafði
þar hjá mér, voru tvö bindi af ljóðmælum yðar. Þau
færðu mér birtu og yl og mér jókst hugrekki til að
horfast í augu við dauðann. Ég reif mynd yðar upp úr
annarri bókinni og festi hana á vegginn yfir mér. Síðan
hefir sú mynd fylgt mér á mörgum stööum i mörgum
herbergjum og ég vil ekki glata henni, hún minnir á svo
íbúar og kraftar þess tilverustigs gerðu vart við sig í
gegnum dulvitund manna.4 í riti sínu fjallaði Myers
einnig um náðargáfu ofurmenna, þ.e.a.s. innblástur
snillinga. Taldi hann, að slíkir menn, sem bæru af öðr-
um í einhverju tilliti, hefðu sérgáfu til að virkja krafta,
sem byggju í dulvitundinni, og tjá þá í búningi meðvit-
undarinnar. En hann taldi ekki hægt að skýra sköpun-
argáfu og innsæi snillinga með tilvísun til mannlegrar
dulvitundar einnar, hér hlytu einnig að vera æðri öfl að
verki. Þetta taldi Myers einkum og sér í lagi vera ein-
kenni á dulspekingum og trúarbragðahöfundum, en ætti
einnig við, þegar um væri að ræða skáld, rithöfunda og
vísindamenn.5 Hann benti einnig á, að bænin (hug-
leiðsla) væri mikilvægt tæki til þess að greiða æðri
öflum leið að vitund mannsins.6
Hér er komið mjög nærri rómantískum þankagangi
um gildi hins góða og fagra og um eðli hugsjóna og
upptök í hinu guðlega eða a.m.k. í því yfirmannlega. Það
er í sjálfu sér ekkert undarlegt, að menn, sem voru að
gefast upp við að halda raunsæisstefnunni til streitu í
þjóðfélagi, sem ekki átti yfir að ráða neinni hefð eða
félagslegum grundvelli fyrir þá hugmyndafræði, skyldu
leita á vit slíkra hugmynda sem koma fram í bók Myers.
Bókin er auk þess vel skrifuð, með innsæi skáldsins og
Haraldur Nielsson prótessor.
nákvæmni vísindamannsins. Þessar hugmyndir voru
heldur ekki svo fjarlægar viðfangsefnum þeim, sem ein-
kenndu íslenska heimspekihugsun, ef hægt er að tala
um slíkt, hvort heldur á 19. eða 20. öld. Má hér nefna
höfunda eins og Björn Gunnlaugsson (Njóla) og Brynj-
ólf Jónsson frá Minnanúpi (Saya huysunar minnar).
Rómantísk „guðspeki" hefur og verið rauður þráður í
ljóðum þjóðskálda okkar eins og Bjarna Thorarensens,
Jónasar Hallgrímssonar, Gríms Thomsens, Steingríms
Thorsteinssonar, Matthíasar Jochumssonar og Einars
Benediktssonar.
William James var einn allra þekktasti vísindamað-
urinn, sem sálarrannsóknamenn og spíritistar vitnuðu
til. Hann var prófessor við Harvardháskólann í Banda-
ríkjunum, upphaflega lífeðlisfræðingur, sem fékkst við
sálarfræði, en framlag hans til heimspeki (pragmatism-
inn) var einnig viðurkennt. Hann nálgaðist fyrirbrigði
spíritismans út frá því heimspekilega viðhorfi sínu, að
tilgátur, sem virtust ganga í berhögg við þekkt vísinda-
leg lögmál, þyrftu ekki endilega að vera rangar.7
Sem félagi í Breska sálarrannsóknafélaginu og einn
af stofnendum þess bandaríska tók James mikinn þátt í
sálarrannsóknum og taldi skýringar spíritista þess virði
að athuga þær vandlega. Hann féllst á, að sum fyrir-
brigðin gætu bent til einhvers konar vitundarlífs eftir
dauðann, en taldi, að sannanir fyrir því ættu langt í
land, áratugi eða jafnvel öld.8 Guðmundur Finnbogason
virðist hafa haft svipaðar skoðanir og James. Hann
þýddi nokkrar greinar eftir hann og birti sumar þeirra
í Skírni, meðan hann var ritstjóri hans.9
margt... En mér er ómögulegt að minnast yðar svo, að
minnast ekki Wergelands um leið.
Ljóð yðar og Wergelands grípa mig á sama hátt og
hljómar kirkjuklukknanna gripu mig í æsku þegar ég
heyrði hringt til tíða. — Það er sunnudagur — hámessa
— og guð alstaðar nálægur ..."
Ekki leikur vafi á að Stefán hafi þroskast sem skáld
meðan hann dvaldist á Förre. Hann hlýtur að hafa
hugsað mikið um líf og dauða. Þetta hefur verið mjög
þungbær tími fyrir hann, tími fullur af sálrænu eirðar-
leysi, angist og vonleysi. Einnig hefur öflug lífsorka
gripið Stefán, eins og oft fylgir berklaveiki, lífsorka,
sem fær sannfærandi útrás í kvæðinu Hún kyssti mig. í
sál hans hefur gætt mikilla sveiflna, frá mestu hrifn-
ingu til dýpsta þunglyndis.
14. apríl 1915 er að finna umsögn í sjúkradagbók
Förre-heilsuhælis um bæði lungun, þar sem einkum er
bent á greinileg sjúkdómseinkenni í hægra lunga. Síðan
kemur þessi merkilega færsla:
„Sjúklingurinn hefur allan tímann verið óánægður og
eftirlátur við sjálfan sig einnig gagnvart fyrirmælum
læknisins. Upp á siðkastið beinlínis þvermóðskufullur
við forstöðukonu og starfslið. Hann er því brautskráður
í dag.“
m