Lesbók Morgunblaðsins - 06.07.1985, Síða 11

RÓMANSKUR
STÍLL OG
GOTNESKUR
eftir SOFFÍU GUÐMUNDSDÓTTUR
Rómanskur og gotneskur stíll eru hugtök sem menn
hafa notað til að iýsa þróun þeirri sem varð í bygginga-
list frá um 900 og fram yfír 1400. Rómanskur stíll rar
ekki talinn sem sérstakur stíll fyrr en um aldamótin
síðustu. Á þessum tíma héldust íhendur breytt stefna í
boðskap kirkjunnar og aukin verkmenning og tækni-
þróun. Bætt upplýsingamiðlun vegna pílagrímaferða og
á vegum munkareglnanna varð til að herða á þróuninni
og hin nýja stétt borgara lagði sitt af mörkum.
I
\
{
i
i
|
i
í
Rómanski Stíllinn
Rómönsk byggingalist á
rætur allt frá víking-
um til araba. Hún
kemur fram á sjón-
arsviðið á 9. öld í Lombardi og
Rínardal og einnig í Burgundar-
héraði, sem ríkt er af rómversk-
um arfi og breiddist síðan út um
V-Evrópu. Til Englands barst
hún með Normanna-innrásinni
1066.
Hér hefst mikill uppgangstími
í byggingalist, höggmyndalist og
myndlist. Myrku aldirnar eru á
undanhaldi og er það kristin
kirkja sem fer í fararbroddi
þeirra sem reka flóttann. Fyrstu
kirkjur sem voru byggðar eftir
300, svokallaðar basilikur, höfðu
tréþök og hélst það fram um níu
hundruð en þá vildu bygginga-
meistarar auka á tignarleik
kirknanna með gerð steinhvelf-
inga sem Rómverjar liöfðu þró-
að, en þeirri tækni höfðu menn
týnt og þurfti því að leysa það
vandamál á ný. Steinhvelf-
ingarnar útheimtu mikið burð-
arþol og þar erum við komin með
hinar rómönsku efnismiklu,
þunglamalegu og dimmu kirkj-
ur. Strax eftir 900 reisti Bene-
diktsreglan risavaxna klaust-
urkirkju í Cluny í Burgund, eitt
mesta mannvirki álfunnar. Þessi
kirkja er oft nefnd sem hin
fyrsta bygging í rómönskum stíl,
en þróunin var mjög ör og víða í
Frakklandi var á 10. öld hafist
handa um byggingu kirkna í
rómönskum stíl með sérkennum
sem mótuðust af hefðum hérað-
anna. Eins og fyrr er getið fluttu
Normannar þessa stefnu með sér
til Englands 1066, þar er hún
kölluð normönnsk. Á þessum
tíma fer rómanski stíllinn að
blómstra og er í blóma til seinni
hluta 12. aldar þegar gotneski
stíllinn fer að ryðja sér til rúms.
Einna frægust rómanskra
kirkna í Englandi er Dómkirkj-
an í Durham byggð 1092—1130, í
Þýskalandi kirkja heilags Mika-
els í Hildisheim byggð um 1000
og í Frakklandi klausturkirkjan
í Cluny.
Kirkjubyggingar í rómönskum
stíl eru að mörgu leyti mjög ólík-
ar og það var ekki fyrr en um
aldamótin síðustu að rómanski
stíllinn var viðurkenndur sem
sjálfstæður stíll með eigin
hugmyndafræði. Sameiginleg
einkenni bygginga í rómönskum
stíl eru að byggingin er efnis-
mikil, veggjaþykk og gluggar
litlir. Ástæðan fyrir þessum
þremur einkennum eru stein-
hvelfingar sem komu til sögunn-
ar á 10. öld og útheimta mikið
burðarþol. Rómverski boginn í
hvelfingum, gluggum og milli
súlna inni í byggingunni er hluti
af burðarvirki byggingarinnar
og léttir aðeins á byggingunni án
þess að rýra burðarþolið.
Byggingin er aflöng, með sal í
miðju, þar sem söfnuðurinn kom
saman, kallað miðskip. Fyrir
eystri enda miðskipsins er hálf-
hringlaga bogi, sem nefnist kór.
Hér þurfti að setja súlurnar inn
í bygginguna til að halda kór-
hvelfingunni uppi og þar mynd-
aðist því gangur á bak við. Þar
er upphækkað altari. Súlnaraðir
beggja vegna miðskips greindu
Eyborg átti þátt í samsýningum hér
heima á vegum Menningar- og friðarsam-
taka íslenzkra kvenna 1967 og ’69, á nokkr-
um haustsýningum FÍM 1966—’76, sýndi
sem gestur með SÚM-félögum og víðar.
VINNA, HEIMILISHALD
Og Barnauppeldi
Eyborg þurfti eins og allflestir mynd-
listarmenn að taka sér önnur störf. Hún
vann hlutastarf í nokkur ár við erlendar
bréfaskriftir o.fl. hjá Ferðaskrifstofu
ríkisins. Túlkur var hún og stundum fyrir
erlenda leiðangursmenn, m.a. franskan
vísindaleiðangur.
Árið 1968 gifti Eyborg sig Reyni Þórð-
arsyni, þá starfsmanni hjá Flugfélagi ís-
lands. Sama ár fæddist þeim dóttirin
Gunnhildur. Eyborg lagði myndlistina að
mestu til hliðar í 3—4 ár og var með allan
hugann við heimilishald og barnauppeldi.
En bráðlega var hún tekin til við myndlist-
ina á ný með dyggum stuðningi manns
síns og tók að skipuleggja samsýningar úti
á landsbyggðinni. Hún stóð að sýningaröð
undir nafninu „List um landið" og hafði
veg og vanda að undirbúningi öllum.
15. marz 1975 opnaði Eyborg svo loks
stóra, glæsilega einkasýningu í Norræna
húsinu. Hér voru um 55 verk, akrýlmál-
verk, nokkrar olíumyndir og tvívíðar
glermyndir málaðar með akrýlmálningu. í
nokkur verk — viðarrelief — var málað
með fluoresent-málningu.
Sýningin var í umfjöllun talin mjög
heilleg og í niðurlagi listrýnis Mbl. sagði:
„Eyborg hefur staðfest það með þessari
sýningu að hún er vandvirkur málari sem
gædd er miklu hugrekki og einurð og vinn-
ur því umtalsverðan sigur með þessari
sýningu." I sama listdómi sagði: „Eyborg
hefur hrifizt af mörgu innan geómetríunn-
ar og tileinkað sér margt af vinnubrögðum
forveranna, en við því er ekkert að segja,
því að öll list byggist á opnum viðhorfum
fyrir umhverfinu, og því að viða að sér
áhrifum, eingetin list hefur ennþá ekki séð
dagsins ljós.“
OPTÍSKAR myndir
í Anda Vasarelys
Eyborg sýndi nokkra sérstöðu meðal ís-
lenzkra málara með „sjónhverfu-" eða
rúmtaksvídd sinni. öðru nafni voru þetta
„Phaedra“ 1964. Eigandi: Listasafn íslands.
optískar mvndir og kínetískar, en Eyborg
varð fyrst Islendinga til að kynna þesskon-
ar myndir hér á landi. Á undan henni
hafði Dieter Roth sýnt þessa tegund listar
hérlendis.
í optískum og kínetískum myndum
hennar koma flatarmálsformin jafnan við
sögu líka. Þær eru nosturslega unnar og
sumar þeirra optísku eru mjög í ætt við
verk eftir Vasarely, unnar með reglulega
útmældum röndum mismunandi mikið
lýstum, sem virðast ganga hver inn í aðra
og mynda þannig sérstök hreyfiáhrif. Eða
einhvers staðar verður sjón-rugl vegna
litaskiptingar eða smábreytingar í mynst-
urgerð sem myndar dýpt eða upphækkun.
Litanotkun er mjög takmörkuð eins og
algengt er í list af þessu tagi. Margir lista-
menn störfuðu samtímis að abstrakt- og
oplist, og ýmsir þeirra voru á svipuðum
aldri og Eyborg.
Jesus Raphael Soto starfaði í París frá
1950 og má óhikað telja hann einn læri-
feðra Eyborgar. Glermyndum hennar, þar
sem einn flötur er felldur yfir annan með
röndum og flötum, svipar mjög til ýmissa
verka hans og hún notaði einnig kubba og
mjóar línur í myndir sínar eins og Soto
gerði um tíma.
Fransis Morellet, Ellesworth Kelly og
Charlos Cruz Diez unnu allir að gerð
optískra verka á Parísarárum Eyborgar,
sá síðasttaldi hélt stóra einkasýningu þar
1965, og myndir hennar eru sumar ná-
skyldar verkum þessara manna.
Brezka listakonan Briget Riley vann
einnig undir þessum sama fána þó að
myndir hennar séu miklum mun flóknari
og lítríkari.
Fyrst og fremst verður að telja Victor
Vasarely (f. 1908) læriföður Eyborgar og
áhrifavald. Hann stundaði á sínum tíma
nám í Bauhaus-anda og þeim anda hefur
hann miðlað áfram til yngri listamanna,
sem komust undir áhrif hans.
í Tvívídd
Eyborg byggði jafnvægisfullar myndir
sínar á hreyfingu vegna áhrifa birtu sem
og á sjónrænni skynjun og hæfileika aug-
ans til að framkalla eftirlíkingu þegar
teflt er saman andstæðum eins og svörtu
og hvítu og þegar ákveðinn litur er settur
við hlið annars. í málverkunum, einkum
þeim síðustu og beztu, renna endurteknar
rendur með mismunandi litbrigðum hver
inn í aðra og mynda þannig sérstök hreyfi-
áhrif. Dæmi um þetta eru myndir sem hún
nefnir Altaristöflu, Hljóma og Feluleik.
Flötunum/einingunum er raðað þannig
saman að hreyfing/taktur þeirra, heildin
sjálf, verður auganu aðalatriði fremur en
einhver ákveðinn hluti myndarinnar.
í röð mynda tefldi hún saman mjóum
línum með mismunandi millibili og hrein-
um flatarmálsformum, hring eða ferhyrn-
ingi. Þessar myndir ásamt „tví-þrívíddar-
verkum" hennar voru aðaluppistaðan á
síðustu sýningu hennar. Tvívíðu myndirn-
ar voru flestar unnar á tvær glerplötur
sem felldar eru hvor yfir aðra. Rýmið milli
fremri og aftari flatar gefur óvenjulega
birtu og hreyfingu í myndina, þ.e.a.s. línur
og reitir á fremri og aftari fleti tengjast og
blandast/skerast. Skoðandanum er síðan
æltað að færa sig til og skoða myndina frá
mismunandi sjónarhornum til þess að
koma auga á síbreytileik hennar.
Eyborg lagði ekkert upp úr pensilförum.
Hún lagði aftur á móti allt upp úr hrein-
um, sléttum flötum, oft í dökkum litum á
hvítum grunni. Þessir fletir mynda festu í
myndunum og form þeirra er aðalatriðið.
Mjóar línur eða strengir, fíngerðar svartar
línur eru þannig dregnar að þær virðast
titra, vera á hreyfingu. Stundum eru heilir
fletir, hluti myndar, þéttstrikaðir með
þessari tækni. I fyrstu voru myndir Ey-
borgar litlar en það breyttist. Á Parísarár-
unum málaði hún stóra fleti og einnig síð-
ar. Og hún var ýmist að fást við afstöðu
forma eða lögmál rúms og hreyfingar.
Alvarleg Veikindi Síð-
USTU ÞRJÚ ÁRIN
Eyborg hafði mikinn áhuga á því að list-
in yrði almenningseign, væri ekki ein-
göngu lokuð inni á söfnum og sýningum.
Hún lagði til að listin yrði flutt til fólks-
ins, á vinnustaði eða aðra fjölsótta staði.
Hún hafði mikinn áhuga á að fá erlendar
sýningar til landsins. Félagsmál myndlist-
armanna voru meðal áhugamála hennar.
Hún sat i stjórn FÍM, Félags íslenzkra
myndlistarmanna, frá 1973—’76 og var
virk í starfi þess á meðan heilsan entist.
Um list sína sagði Eyborg sjálf: „Myndir
mínar eiga sjaldnast að tákna neitt sér-
stakt. Myndin er tilbúin í huganum áður
en ég byrja að mála og ég mála aldrei yfir,
annaðhvort tekst mér strax að fá myndina
eins og ég ætla í upphafi eða þá að ég byrja
á nýjan leik... Eg held því ekki fram að
geómetrían — eða konstruktivisminn — sé
öðrum stefnum fremri og réttari. Það vill
aðeins svo til að hún hentar mér. Mér
finnst hún spennandi viðfangsefni. Frum-
form hennar, hringur, ferhyrningur og
lína, eru undirstaða alls umhverfis okkar
og í öllu áþreifanlegu lífi og það er hægt að
brjóta þessi form upp í óendanlegum til-
brigðum."
Eyborg gerði alltaf strangar kröfur til
sjálfrar sín. Síðasta sýning hennar var
einstætt afrek, einkum þegar þess er gætt
að hún var sjúk er hún vann að henni. í
nærri þrjú ár var hún sýkt af krabba-
meini. Og þrátt fyrir aðgerðir undir lækn-
ishendi varð ekki við neitt ráðið. Eyborg
lézt í júní 1977. Hún var þá aðeins 52 ára
að aldri.
Verk eftir Eyborgu eru á söfnum og í
einkaeign í Frakklandi, Englandi, Austur-
ríki, Þýzkalandi, Svíþjóð, á Spáni, Ítalíu og
Bandaríkjunum. Fjölmörg verk eftir hana
eru í einkaeign hér á landi, en auk þess eru
verk eftir hana í Listasafni Islands, Lista-
safni Borgarness, Listasafni Álþýðu,
Listasafni Kópavogs og Listasafni
A-Húnavatnssýslu.
Eyborg var einlæg í listsköpun sinni
sem og í allri framgöngu í félags- og bar-
áttumálum listamanna. Álit hennar
sjálfrar á gildi listar var stuttort og gagn-
ort: „Ég tel að líf án lista sé ekki þess virði
að vera lifað.“
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS 6. JÚLl 1985 11