Lesbók Morgunblaðsins - 25.01.1986, Side 5

Einn 58 ára að reyna
að auka lífslíkurnar.
fleiri og meiri en í öllum öðrum greinum
líkamsþjálfunar samanlagt.
Það má kannski líta á þennan faraldur
ofreynslu, tognunar og brotna sem fylgi-
fisk hins útbreidda áhuga manna á líkams-
þjálfun í því skyni að styrkja hjörtu og
lungu. Sumir vísindamenn telja, að viss
líkamsþjálfun geti orðið varhugaverð eða
jafnvel skaðleg, ef hún er stunduð á kostn-
að annarra leiða til heilsubótar. Eftir líf-
eðlisfræðingi er haft, að „sterkt æða- og
hjartakerfi dugi skammt, ef aðrir hlutar
líkamans eru í slöku standi“. Hlauparar
fórna oft mýkt og lipurð fyrir afl og styrk.
Þegar vöðvar stælast, herðast þeir og
stífna og því er þeim hættara við tognun
og sliti á svipaðan hátt og of spenntum
fiðlustreng er gjarnt að bresta.
SÉRSTÖK VANDAMÁL HJÁ
KONUM
Konur, s'em hafa að jafnaði meiri mýkt
til að bera, lenda sjaldnar í vanda út af
vöðvum en karlmenn. En beinabygging
þeirra skapar oft vandamál að sögn sér-
fræðings á því sviði. Hin dæmigerða breiða
mjaðmagrind og lögun lærbeina getur leitt
til þess, að þær fái það, sem kallað er
hlauparahné, en þá færast hnéskeljarnar
til hliðanna og nuddast við nærliggjand
brjósk. Á annan hátt eru þær einnig við-
kvæmari, hvað fótleggina varðar, en karl-
ar.
Konur geta líka orðið fyrir alvarlegum
óþægindum af völdum efnabreytinga í
líkamanum, sem stafa af stöðugum og
ströngum æfingum. Innkirtlafræðingar
hafa áætlað, að ein af hverjum tíu konum,
sem stunda erfiðar æfingar, hætti að hafa
tíðir. Þess vegna minnkar estrogen-fram-
leiðsla þeirra. Líkamsþjálfun dregur einnig
úr svörun heiladingulsins við efnafræðileg-
um boðum frá heilanum, sem að öllu jöfnu
hrinda af stað framleiðslu gonadotropins,
hormóns, sem kemur á egglosi. Slíkar
hormónabreytingar geta einnig orðið hjá
körlum. Nýleg könnun leiddi í ljós, að
strembnar æfingar geta dregið úr magni
testosterons, sem virðist þó ekki draga úr
frjósemi, en gæti valdið því, að kynhvötin
minnkaði.
Hjá konum getur minnkun hormóna
einnig leitt til alvarlegs missis kalks úr
beinum. Við læknisrannsókn í Bandaríkj-
unum á 14 íþróttakonum, sem áttu við
vandamál að striða vegna tíða, kom í ljós,
að stórlega hefði gengið á nauðsynleg
tveim til þess að gróðurinn þrífist. En
komi skrælnandi þurrkur kann svo að fara,
að vatnið úr þessum tveim slöngum nægi
ekki til að halda lífi í gróðrinum.“ Og fyrir
fólk eins og Fixx getur þjálfun því orðið
sem tvíeggja sverð. Hún getur dregið úr
kólestról-útfellingu, en hún getur einnig
valdið þurrkinum — hinum skyndilega
skorti á blóði hjá hjartanu, sem veldur
dauða.
Flestir sérfræðingar telja sennilegt, að
þannig hafi Fixx flýtt fyrir dauða sínum.
En hins vegar eru þess einnig dæmi, að
menn hafi dáið skyndilega í hvíld eftir
líkamsæfingar. Efnafræðilegar sveiflur í
líkama manna eftir þjálfun hafa verið
rannsakaðar og menn telja sig hafa fundið
hugsanlega skýringu á slíkum dauðsföllum.
Þegar æðaslátturinn og blóðþrýstingurinn
minnkar á fyrstu þremur mínútunum eftir
þjálfun, eykst adrenalín og norepinephrine
(tveir hormónar, sem örva hjartsláttinn)
svo mjög og snögglega í líkamanum, að
magn þeirra verður jafnvel tífalt á við
það, sem það er venjulega í hvíld. Fyrir
mann, sem er með hjartaveilu, getur svo
hlutfallslega stórt stökk valdið banvænum
truflunum á hjartslættinum. Það er hættu-
legt að hætta likamsæfingum allt í einu.
Betra er að hægja á þeim í lokin og setjast
ekki niður fyrr en eftir nokkra stund.
Líkamsþjálfun Eftir
Hjartaáfall
En þrátt fyrir þessar hættur
hjartasérfræðingar, að fólk, sem hafi feng-
ið hjartaáfall, eigi að stunda líkamsþjálfun
að hæfilegu marki. Þeir rökstyðja þá ráð-
leggingu með því, að jafnvel enn meiri
hætta sé fólgin í því að sitja bara kyrr.
Faraldsfræðingur hefur borið saman
fjölda látinna miðaldra manna, sem höfðu
stundað líkamsþjálfun, eftir að þeir fengu
hjartaáfall, við tölu þeirra, sem gerðu það
ekki. Nær 20 prósent fleiri kyrrsetumenn
dóu á tveimur árum. Það hefur verið sann-
reynt, að eftir að sjúklingar með kransæða-
sjúkdóma höfðu stundað líkamsþjálfun
samkvæmt strangri áætlun í heilt ár, hafði
flæði blóðs og súrefnis til hinna sködduðu
hluta hjartans í þeim aukizt verulega. En
af því leiðir ekki, að hjartasjúklingum sé
óhætt að hefja líkamsæfingar án umsjónar
og leiðbeininga. f St. Louis-sjúkrahúsinu
var fylgzt með hverju skrefi sjúklinganna
í vissri könnun og þeir endurhæfðir til að
hlaupa allt að 35—40 km á viku. Hjartasér-
fræðingur þar sagði: „Fyrir suma var það
í upphafi meiriháttar afrek að ganga meira
en kílómetra í einu.“
Þó að hjartakvillar séu hinir hættuleg-
ustu fyrir þá, sem stunda íþróttir, þá eru
það annars konar vandamál, sem hafa
orðið umfangsmest í sambandi við iþrótt-
irnar, og þau varða sköddun á beinum og
vöðvum og hinum ýmsu vefjum, sem tengja
þau. Það verður tognun og slit á vöðvum,
liðböndum og sinum, brjósk laskast og
bein brotna. Hlauparar eru fremstir í
flokki á þessu slysasviði og meiðslin meðal
þeirra eru ekki aðeins flest, heldur einnig
steinefni í hryggnum á þeim og það valdið
verulegum skaða. Venjulega verður slíks
ekki vart nema hjá konum eftir tíðahvörf,
þegar ekki er lengur um framleiðslu á fullu
magni af estrogeni eða öðrum hormónum
að ræða.
Læknar þeir, sem að þessari könnun
stóðu, segja, að þessar niðurstöður stangist
vissulega á við þá viðteknu trú manna, að
líkamsþjálfun örvi myndun nýs beins. Þess
vegna þurfi frekari rannsóknir að fara
fram, áður en hægt er að setja konum
ákveðin mörk varðandi íþróttaæfingar. En
hvað sem því líður, þá er yfirleytt hægt
að bæta úr þessari röskun á jafnvægi með
því að neyta mikils mjólkurmatar, taka
sérstaklega inn kalk og hætta æfingum eða
draga verulega úr þeim, þangað til tíðir
hefjast að nýju.
Flest annað, sem aflaga fer hjá fullorðnu
fólki vegna íþrótta, er auðvelt að bæta, að
því er bæklingarskurðlæknir í Los Angeles,
Douglas Jackson, heldur fram. Hann hefur
nýlokið við fjögurra ára könnun á rúmlega
2.000 hlaupurum og komst að raun um, að
þau meiðsli voru fá, sem þeir höfðu hlotið
og gátu valdið bæklun. Segir hann niður-
stöðurnar sýna, að hjá fólki, sem hafi til-
tölulega eðlilega beinabyggingu, sé ekki
um neina hættu að ræða á því, að það bíði
varanlegt tjón af tíðum hlaupum, svo fremi
það iðki þau ekki þrátt fyrir sársauka eða
bólgu í hnjáliðunum.
En börn geta aftur á móti orðið fyrir
óbætanlegum skaða. Meiðsli geta dregið úr
eðlilegum þroska og vexti.
Æfingar Eftir áralanga
Kyrrsetu
íþróttalæknar benda á, að hyggilegast
sé fyrir hvern þann, sem ætlar að taka að
stunda líkamsæfingar að marki eftir ára-
Ianga kyrrsetu, ef svo má segja, að fara
fyrst í rannsókn til sérfræðings. Sumir
orða það þannig, að fólk þurfi ávísun eða
fyrirmæli vegna íþrótta eða líkamsæfinga
á sama hátt og það þurfi lyfseðil hjá lækni
til að fá rétt meðöl. Þó að til séu íþrótta-
greinar fyrir alla, geta ekki allir iðkað
hvaða grein sem er.
Auk þess ættu allir, sem komnir eru
yfir fertugt eða hafa orðið varir við eitt-
hvað, sem gæti bent til hjartakvilla, svo
sem verk fyrir brjósti, að fara í þrekpróf,
áður en þeir hefja líkamsþjálfun sér til
heilsubótar, segja sérfræðingar.
Þó að umræður um ákveðna kosti og
ókosti líkamsþjálfunar hafi staðið í áratugi
og virðist munu halda áfram, vísa nú flest-
ir sérfræðingar á bug sem goðsögn þeirri
hugmynd, að mikil áreynsla leiði til sem
beztrar heilsu og heilbrigði. Hreysti, segja
þeir, er í raun og veru hæfileiki líkamans
til starfa. Þess vegna er þrotlaus áreynsla
langtímum saman óþörf. Röskleg ganga í
þrjá stundarfjórðunga daglega í eitt ár til
dæmis gæti aukið hæfni hjartans til að
sjá starfandi vöðvum fyrir súrefni og gæti
leitt til þess, að kólestról minnkaði um
fimm af hundraði. „Að líkamsþjálfun lok-
inni eiga menn ekki að vera örmagna,
heldur hressir og kátir," segir einn ágætur
lífeðlisfræðingur, spakur að viti.
-SVÁ- cndursagöi úr „Discover“.
.. .en engin líkamsþjálfun er ennþá verri
Ef til vill er það Ralph Paffenberger,
faraldsfræðingur, sem hefur unnið það
verk, sem á traustastan hátt ætti að
geta sannfært menn um ágæti líkams-
þjálfunar. í 20 ár hefur hann ásamt
starfsmönnum sínum rannsakað vand-
lega hvernig 1.700 fyrrverandi nemend-
ur í Harvard-háskóla hafi hagað lík-
amsþjálfun sinni. Þetta eru allt karl-
menn, sem stunduðu nám við skólann
á árunum 1916 til 1950. Fyrir sjö árum
komst hann að þeirri niðurstöðu, að
þeir sem hefðu stundað erfiðar æfingar
reglubundið — til dæmis sund eða
skokk að minnsta kosti þrisvar sinnum
í viku — hefðu í heild sinni fengið
helmingi sjaldnar hjartaáfall en þeir,
sem lifðu hóglífi.
Nú hefur Paffenberger birt grein í
tímariti ameríska læknafélagsi’ns
(JAMA) eftir að hafa unnið nánar úr
gögnum sínum. Hann fullyrðir, að lík-
amsæfingar, sem ekki séu eins erfiðar,
svo sem göngur og tennisleikur, minnki
einnig hættuna á kransæðasjúkdómum
og svo sé um hvaða æfingar sem er, sem
krefjast að minnsta kosti 2.000 hitaein-
inga á viku. Með öðrum orðum, að það
sé ekki einungis, hversu lengi menn séu
að æfa sig né heldur hversu mikil
áreynslan sé, heldur heildarfjöldi
eyddra hitaeininga, sem í rauninni
dragi úr hættunni á hjartaáfalli.
„Reglubundnar líkamsæfingar í níu
mánuði eða lengur á ári kunna að vera
nauðsynlegar til að halda hjarta og
æðakerfi í góðu lagi,“ segir Paffenber-
ger.
Arthur Leon, hjartasérfræðingur við
Minnesota-háskóla, er á sama máli.
Rannsóknir hans á miðaldra mönnum
sýna, að ef menn eyða 2.000 hitaeining-
um á viku með líkamsþjálfun — til
dæmis með því að ganga rösklega eða
hlaupa 35 km — eykst magn svokallaðr-
ar HDL fituhvítu (high-density lipopro-
tein), sem er vörn gegn kransæðasjúk-
dómum. Sé líkamsþjálfunin minni að
einhverju marki minnka verulega varn-
aráhrif HDL. Leon dregur í rauninni í
efa gildi þjálfunar, sem iðkuð er aðeins
þrisvar sinnum í viku í þrjátíu mínútur
hvert skipti, en það er regla, sem
margir lifeðlisfræðingar ráðleggja
mönnum. „Rannsóknir okkar benda til,“
segir hann, „að klukkutíma líkams-
þjálfun, þótt hófleg sé, sjö daga vikunn-
ar, sé það sem þurfi til að draga að
marki úr hættunni á hjartaáfalli."
Þjálfun getur einnig verndað hjartað
með því að koma í veg fyrir háan blóð-
þrýsting, sem er algengur undanfari
hjartaáfalla. í annarri grein í sama
riti, JAMA, segir, að Steven Blair,
hjartasérfræðingur við líkamsþjálfun-
arrannsóknarstofnun í Dallas, hafi
rannsakað 6.000 karla og konur á tólf
ára tímabili til að fá úr því skorið,
hverjir væru líklegastir til að fá háan
blóðþrýsting. Niðurstöður hans eru
þær, að fyrir þá, sem hefðu reynzt vera
við hestaheilsu (en það voru þrír fjórðu
hlutar hópsins) voru líkurnar 50 til 60
prósent meiri en hinna fullhraustu á
því, að þeir fengju háan blóðþrýsting.
Ekki eru allir vísindamenn reiðubúnir
að fallast á þetta. Sumum finnst þessar
kannanir ófullnægjandi, þar sem
hraust fólk er líklegra til að stunda
líkamsæfingar. Þá bendir prófessor í
lyflækningum á það í sama riti, að
hugsanlegt sé, að þeir sem stundi lík-
amsþjálfun af kappi séu einnig líklegri
til að neyta fitu- og natríumsnauðrar
og kalíum- og trefjaríkrar fæðu, en allt
slíkt hefur reynzt draga úr blóðþrýst-
ingi.
Vísindamenn eru sammála um það í
heild sinni, að líkamsþjálfun hafi senni-
lega holl áhrif á likaman.i efnafræði-
lega og lífeðlisfræðilega. Rannsóknir
hafa leitt í ljós, að jafnvel hófleg lík-
amsþjálfun getur verulega dregið úr
því, að steinefni hverfi úr beinum, eins
og gerist með aldrinum og leiðir til
beinbrota og dauða meðal gamals fólks.
Einnig kann þjálfun kann að hægja á
öldrun að ýmsu öðru leyti. Lífeðlis-
fræðingar komust að raun um það við
könnun, að íþróttamenn á heimsmæli-
kvarða, sem héldu áfram þjálfun af
kappi fram á efri ár, reyndust hafa
færri einkenni hrörnunar, svo sem
rýrnun vöðva og minnkandi hæfni til
að nýta súrefni, heldur en fólk, sem lifir
kyrrsetulífi.
Að lokum þessi orð ritstjóra JAMA,
tímarits bandariska læknafélagsins,
Bruce Dan: „Það sem raunverulega
hefur komið á daginn er, að nú getum
við sannað.að fjöldi manns á meðal vor
er að deyja af því að sitja á rassinum."
-SVÁ- þýddi úr „Discover".