Lesbók Morgunblaðsins - 01.03.1986, Blaðsíða 5

Sorgin
vegna
Gagaríns
Smásaga eftir Ivar Lo-Jóhansson
Unnur Guðjónsdóttir þýddi
Ivar Lo-Johansson nokkrum vikum
fyrir áttræðisafmælið. Boðskapur
bókmennta hefur megfinþýðingu,
segir þessi aldni höfundur, sem fræg-
ur varð fyrir skáldsögu sina „Gatan"
sem lýsir líf i gleðikvenna við Kóngs-
götuna í Stokkhólmi.
um að skrifa um verkafólk í öllum löndum
færi út um þúfur, ævin myndi ekki endast
mer, svo ég hætti við það.“
Einungis Rithöfundur
„Frá 1930 hef ég bara verið rithöfundur.
Ég byrjaði eiginlega í öfugum enda, því ég
hafði hafið ritstörfin í útlöndum og síðan
komið heim. Þegar ég skrifaði fyrstu skáld-
söguna mína, „Mona er dáin“, sögðu gagn-
rýnendumir að ég væri ágætur að skrifa
ferðabækur, en ekki skáldsögur. Ég hélt
nú samt áfram að skrifa þær.
Nú byrjaði ég á því verkefni, sem ég
hafði ailtaf hugsað mér að vinna, en það
var að skrifa um „statare". Statare var stétt
vinnufólks sem vann við herrasetur og óðöl
úti á landi. Þessi stétt var hin lægsta af
öllum lágum í landinu og hafði verið við lýði
í að minsta kosti 250 ár. Fólkið var ákaflega
fátækt og niðurlæging þess mikil. Foreldrar
mínir höfðu verið „statarar" og nokkrir
ættingjar mínir voru það ennþá, þegar ég
byijaði að skrifa „statar“-bækumar. Það tók
mig 12 ár að skrifa þær. Með bókunum
vildi ég vekja athygli á þessari þrælkun og
vinna að því að stéttin hyrfi úr þjóðfélaginu.
1945 var statar-kerfið afnumið og mér
fannst ég nú hafa gert skyldu mína með
skrifum mínum.
1945 var ég 44 ára og réðst með krafti
á elliheimilakerfið í landinu, sem mér fannst
vera til háborinnar skammar. Ég ferðaðist
í því sambandi um allt land og skrifaði um
ástandið greinar, sem birtust jafnóðum í
dagblöðum og vikuritum. Þetta bar árangur
og var ég meira að segja beðinn að vera
með í opinberri nefnd, sem skyldi vinna að
betri lífskjörum fyrir gamalmenni. Ég vildi
það nú ekki, ég er enginn stjómmálamaður,
bara rithöfundur."
Boðskapurinn
Nauðsynlegastur
„Mér hefur alltaf verið ljóst, að bókmennt-
ir verða í fyrsta lagi að flytja boðskap. Það
listræna hefur minni þýðingu en boðskapur-
inn. Sem raunsær rithöfundur hef ég alltaf
sett mér mark. Það hefur oft gert mig óvin-
sælan, bæði hér á landi og erlendis, að ég
hef sett markið framar listinni. (Bækur ívars
hafa komið út á 27 tungumálum.) Ég held
því þó fram, að stórar og góðar bókmenntir
hafi alltaf sinn ákveðna boðskap, eins og
t.d. „Don Quijote" eftir Cervantes. Rit-
höfundar hafa ritmálið sem verkfæri til
þess að nota það. Rithöfundar og annað
listafólk tilheyra þjóðfélaginu og eig að
vinna í þágu þess. Hina gömlu kenningu
um snillinga sem svífa hátt yfir þjóðfélaginu
gef ég ekki mikið fyrir."
KÓNGSGATAN OG
Vændiskonan
„Fyrsta bókin sem kom út eftir þig á
íslandi var „Kungsgatan", sem í íslenskri
þýðingu heitir „Gatan“. Þegar bókin kom
út í Svíþjóð 1935 vakti hún strax geysi-
lega athygli og jafnvel hneyksli. í bókinni
lýsir þú á mjög raunsæjan hátt vændislíf-
inu í Stokkhólmi, en Kóngsgatan var þá
aðal-mellugata borgarinnar. Þú vissir
greinilega um hvað þú varst að tala,
því í endurminningum þínum skrifar þú
að þú hafir oft fengið þér mellu. Leyfist
mér að spyrja: gerir þú það ennþá?"
„Nei, ég geri það ekki. Ég hef sem betur
fer ekki þurft að notfæra mér vændiskonur
eins mikið og margir aðrir. Vændislífið hefur
eiginlega mest með hjónabandið að gera,
því það eru aðallega þeir giftu sem notfæra
sér það. Annars sé ég enga ástæðu til að
líta niður á hórur, ég met þær eins mikils
og húsmæður. Atvinna þeirra hefur verið
stunduð um allar aldir í öllum löndum og
ekkert við það að athuga, nema ef væri
hætta á smitun kynsjúkdóma.
Kynlífið hefur mikið að segja í lífi fólks,
því kynþörfin er sterkt afl. Afi minn t.d.
hafði.samræði við ömmu alla ævina og hann
varð næstum 85 ára. Amma var ekki alveg
eins ijörug og hann, hún vildi ekki sofa í
sama herbergi, því hún hafði engan frið
fyrir honum á nætumar. Það var afi sem
ól mig upp, foreldrar mínir máttu ekki vera
að því, og ég er mjög ánægður og þakklátur
fyrir að hafa erft ijör hans!
Þó að ég hafi kosið að lifa lífi mínu ógift-
ur, þýðir það ekki að ég hafí lifað einlífi. Ég
hef oft verið með konum árum saman, þó
ég hafi ekki búið með þeim. Ég hef kosið
líf án fjölskyldu til þess að geta einbeitt
mér algjörlega að ritstörfunum. Ég hef
aldrei séð eftir þessu vali. Ég sakna þess
heldur ekki að eiga ekki böm. Mér þykir
þó mjög vænt um böm, annarra manna
böm.“
ÍSLENSKAR BÓKMENNTIR
„Hvað veistu um íslenskar bókmennt-
ir?“
„Ég skammast mín fyrir hvað ég veit lítið
um þær. Ég hef ekki lesið margar íslenskar
bækur. Af fomsögunum hef ég lesið örlítið
en aðeins meira af nútíma-skáldskap. Ég
ber auðvitað mikla virðingu fyrir fom-
bókmenntum ykkar eins og allt bókmennta-
fólk gerir."
„Hvað segirðu um Laxness?"
„Það fyrsta sem ég las eftir hann var
„Salka Valka", fyrir löngu síðan. Mér fannst
hann þá alls ekki vera íslenskur, persónum-
ar hans voru svo óíslenskar. Ég hafði skapað
mér allt aðra mynd af íslandi og íslending-
um. En svo þegar ég las Islandsklukkuna
og aðrar bækur eftir hann skipti ég um
skoðun."
„Hefur þú hitt hann sjálfan, og ef svo
er, hafið þið rætt um bókmenntir?"
„Ég hef hitt hann nokkmm sinnum en
við höfum aldrei talað um bækur, það gera
rithöfundar sjaldan þegar þeir hittast. Þegar
við Laxness höfum hist höfum við bara
skemmt okkur og gefið skít í bókmenntim-
ar. Þegar Laxness fékk Nóbelsverðlaunin
fannst mér verðlaunanefndin velja einn af
sfnum allra bestu bókmenntaverðlaunahöf-
um. Til gamans get ég sagt þér, að Laxness
hefur stungið uppá mér sem verðlaunahafa!
Fyrir nokkmm ámm sá ég framhalds-
mynd í sjónvarpinu sem var gerð eftir bók-
inni hans „Paradísarheimt". Ég hef ekki
lesið bókina en ég varð samt ákaflega hrif-
inn af myndinni.“
„Margar af þínum sögum hafa verið
kvikmyndaðar."
„Já, en mér hefur sjaldan fundist vel
takast. Kvikmyndaframleiðendur og leik-
stjórar vilja gjaman taka tilbúnar frásagnir
til að vinna úr, af því að þeir annað hvort
nenna ekki eða geta ekki fundið uppá neinu
sjálfir."
„íslenski leikstjórinn Hrafn Gunn-
laugsson kvikmyndaði smásögu eftir þig
fyrir sænska sjónvarpið fyrir stuttu.
Hvað segir þú um það?“
„Svo sem ekkert."
„Ég veit að þú hefur séð kvikmyndina
hans „Hrafninn flýgur". Hvernig fannst
þér hún?“
„Ekki góð.“
„Þú sást myndina um Erró í sjón-
varpinu um daginn. Hvað segir þú um
hann?“
„Mér geðjaðist ákaflega vel að mannin-
um, en ekki að verkum hans.“
ÁKVEÐNAR SKOÐANIR
Skoðanir ívars em mjög ákveðnar — og
óútreiknanlegar. Nýlega fómm við á lista-
verkasýningu, þar sem sýnd vom verk frá
öllum Norðurlöndunum. Islensku listaverkin
vom eftir Kjarval og Jón Gunnar Ámason.
Málverkin eftir Kjarval vom 7 stórar lands-
lagsmyndir, hver annarri fallegri. Ivar var
nú ekki alveg sömu skoðunar: „Nei, svona
getur Island ekki verið, það hlýtur að vera
fallegra — og allt þetta dökka dmngalega
hraun!“
Jón átti bara eitt verk á sýningunni, en
það var geysistór abstrakt bátur úr stálrör-
um, sem stóð á stálplötum. Verkið hét
„Draumabátur". ívar var mjög hrifinn af
bátnum, gekk mörgum sinnum í kringum
hann og kvað þetta með betri bátum sem
hann hefði séð á ævinni.
yÉg ætti bara að fara með þessum bát
til Islands," sagði hann hugsandi.
Eg syrgði Gagarín. Var
hægt að syrgja mann-
eskju, sem maður hafði
aldrei hitt? Ég held það.
Það er einmitt þesskon-
ar fólk, sem maður getur
syrgt, vegna rþess að
maður veit að það er ekki lengur tíþ-j/egna
þess að það er enginn möguleiki á því að
maður rekist á það. Maður hefur að sumu
leyti dáið með því. Það verður tvöföld sorg.
Ævisaga hans er í stuttu máli á þessa leið:
Jurij Alexevitj Gagarín, ekki skyldur
aðalsættinni með sama nafni, fæddist 9.
mars 1934 í Ghats í rússneska Smolensk-
héraðinu, þar sem faðir hans í byijun var
bóndi, en sem vegna fótmeiðsla hafði orðið
að gerast trésmiður. Þegar stríðið kom
nokkrum árum eftir að Jurij Alexevitj bytj-
aði í skólanum slapp faðirinn við að verða
kallaður í herinn, vegna örkumlunar sinnar.
Hann gat verið heima í trésmíðaverkstæðinu
sínu. Þar smíðaði hann falleg húsgögn úr
birki, hlyn og eik. Þegar þýski herinn nálg-
aðist varð Jurij vitni að því þegar rússnesk
JAK-flugvél af þýskri Messerschmidt-gerð
var skotin niður. Flugmennimir lentu
ómeiddir á engi. Áður en Jurij byijaði í
skóla hafði hann lært að lesa með því að
notast við leiðbeiningabók fyrir hermenn,
sem rússneska fótgönguliðið hafði skilið
eftir sig.
Jurij Alexevitj, yngri bróðir hans Boris
og nokkur önnur böm dreifðu flöskubrotum
á vegina sem þýsku herbílamir óku um.
Bíldekkin spmngu. Rauðhærðum bæjara,
sem hét Albert, tókst að ná í Boris, tók í
hnakkadrambið á honum og hengdi hann
með trefli upp í tré. Móðirin og Jurij horfðu
á hann beijast við dauðann, en þorðu ekki
að gera vart við sig. Þjóðveijanum leiddist
hvað hengingin gekk hægt. Hann hvarf á
braut. Nánustu ættingjunum tókst að bjarga
lífi Borisar, en hús fjölskyldunnar var brennt
til kaldra kola. Þegar allt var um garð
gengið byggði faðirinn nýtt hús handa þeim.
Að lokinni skólagöngu vann Jurij Alexe-
vitj við þungaiðnað í verksmiðju, sem fram-
leiddi dráttarvélar. Frá unga aidri hafði
hann haft óbilandi áhuga á flugvélum. í
trésmíðaverkstæði föður síns hafði hann
búið til líkön úr tré, sem hann lét heija sig
til flugs út um glugga. Við lendinguna höfðu
þau rekist á höfuð vegfarenda og hafði
hann verið flengdur fyrir vikið. Seinna á
ævinni dreymdi hann um að verða fyrsti
maðurinn til að stíga fæti á tunglið.
Þegar Jurij var átján ára gamall gerðist
hann meðlimur í flugklúbbi í Saratov við
Volgu. Hann var hvað eftir annað ávítaður
fyrir slæmar lendingar þangað til dag einn
að hann uppgötvaði að hann var of stuttur
til að geta séð niður á jörðina úr flugstjórn-
arglugganum. Hann fann þá uppá því að
setja púða í flugstólinn. Skömmu seinna
lauk hann flugprófi sem besti flugmaður
klúbbsins.
Hann giftist kvenlækni sem hét Valentína
og kölluð var Valja. Þau eignuðust tvö börn.
Að nokkrum tíma liðnum var hann kosinn
úr hópi nokkurra fárra verðandi geimfara,
neyddist til þjálfunar sem lílga mátti við
pyntingar og varð síðan tæknimaður, sér-
fræðingur á sínu sviði. Hann hélt sig nú
hafa möguleika á því að verða fyrsti maður-
inn í geimnum.
Þegar Jurij Alexevitj Gagarín fór í háttinn
kvöldið þann 12. apríl 1961 vissi hann ekki
að snemma næsta morgun yrði hann valinn
til þess að fara úr gufuhvolfi jarðarinnar í
geimferðaskipi. Það var vegna þess hvað
hann var lítill vexti og léttur sem hann
hafði orðið fyrir valinu.
Hann var látinn klifra upp stiga uppí
farartækið.
Geimferðaskipið Vostok II vó 4.725 kfló
og hann fór með því einn hring í kringum
jörðina í 320 km hæð. Hraðinn var 30.000
km á sekúndu. Hann fór úr gufuhvolfí jarð-
arinnar eftir nokkurra mílna ferð frá yrfir-
borði hennar. Innan stundar hafði hann líka
jónhvolfið að baki sér og komst inn í hinn
tóma geim.
Tækin í geimskipinu sáu um sig sjálf.
Inni í stjómklefanum var allt þyngdarlaust.
Þegar hann losaði skrifblokkina frá vinstri
handlegg sveif hún frá honum. Eins var það
með þá þyngri hluti fyrir ofan plássið hans
í flugstólnum þar sem hann lá á bakinu
fastbundinn með reimum sem héldu honum
kyrrum.
í fyrstu skýrslunni sem Gagarín sendi
stöðinni á jörðinni gegnum senditæki
gleymdi hann því að hann var tæknimaður,
vélmenni í fyrsta geimgerðaskipi mannkyns-
ins. Fyrsta tilkynning hans var á þessa leið:
- Ég sé jörðina sem bláa fjólu.
Eftir eitthundrað og átta mínútur fyrir
utan jörðina snéri hann til baka í gegnum
gufuhvolfið og lenti á stað í hálfrar mflu
íjarlægð frá þeim stað sem áætlaður hafði
verið. Rétt fyrir utan Bajkonor unnu tvær
konur á akri. Þær urðu fyrstar til að sjá
hann. Þær hlupu yfir skoma akrana og
hrópuðu:
— Ertu fallhlífarstökkvari?
- Já.
Þegar þetta gerðist var Jurij Alexevitj
tuttugu og sjö ára gamall. Sjö áram seinna
fórst hann í reynsluflugi með hljóðfrárri
flugvél. Bak við hið opinbera bros hans við
öll hátíðahöldin og hyllingarnar leyndist lít-
illátur, hugsandi Rússi, sem á unglingsáran-
um hafði lesið bækur eftir Ijechov. I andliti
hans var ör eftir slys, sem óprýddi hann
og hann hafði orðið fyrir löngu fyrir geim-
ferðina og sem alltaf var afmáð á myndun-
um.
Gagarín hafði kennt okkur að sjá fjóluna
í nýju ljósi. í orðabókinni hafði maður áður
lesið: „Fjóla“, ættkvísl Violaceae. Blóm
fimmföld, lausblaða, neðra krónublað með
spora. Aldin, skilveggjalaust hylki sem
opnast gegnum þijú göng. Mirabellis fjóla
hefur bleikblá vorblóm."
Samtímis því sem Jurij Gagarín talaði
fyrstu orðin frá geimnum kenndi hann okkur
að sjá plánetuna Tellus, jörðina okkar, á
nýjan hátt. Hann fékk fólk til að gera sér
grein fyrir því að hún var óskaplega við-
LEfiBOK MORGUNBLAPSINS 1. MARZ 1986
5