Lesbók Morgunblaðsins - 01.03.1986, Blaðsíða 7

III
Það var mikið skrifað um hvemig tekið
var á móti Gagarín á flugvellinum fyrir
utan Moskvu, þar sem allir helstu frammá-
menn Ráðstjómarríkjanna höfðu safnast
saman. Meðan flugherinn söng „Fljúgðu
hærra, fljúgðu hærra" hafði geimfarinn
fengið að hitta á rauðum dregli hinn grát-
andi Krúsjoff, sem sló hann til ofursta á
staðnum, sigurvegara geimsins og „hetju
Ráðstjómarríkjanna“.
A flugvellinum höfðu einnig foreldrar
Jurij Alexvitjs verið, en hafði verið flogið
með þau þangað frá heimabæ sínum. Þau
voru ennþá mgluð eftir fyrstu flugferð sína
á ævinni. Faðirinn var með derhúfuna sína
á sér. Móðirin var með sveitasjalið sitt á
herðum sér.
— Þér var þó ekki kalt? spurði hún fyrsta
geimfara jarðarinnar. Og hefurðu haft tíma
til þess að fá þér að borða? Ég tók með
mér nokkra kjötsnúða, sem ég gaf mér tíma
til að baka handa þér áður en ég fór.
Skildi Jurij Alexevitj það sjálfur á þessari
stundu, hvað hann hafði gert og hvar hann
hafði verið?
Þegar hann hafði séð grænar heimsálfur,
geysilega heimshluta, háa fjallhryggi, óend-
anlega skóga, heimshöf og lönd hverfa fyrir
neðan sig á jörðinni hafði hann ef til vill
skilið það. A meðan hann fann ekki til
þyngdar sinnar og þaut í gegnum tóman
geiminn hafði hann ef til vill skilið það. En
við orð móðurinnar um kjötsnúðana gerði
hann það kannski ekki.
Hann var hylltur svo ofboðslega einmitt
af því, að hann hafði verið aleinn. Tveir eða
þrír eða fleiri geimfarar hefðu ekki getað
vakið slíka hrifningu. Fólk vildi hetjur einar
sér. Hetjur verða að vera einar sér. Þótt
það hefðu verið þúsundir og aftur þúsundir
tæknimanna og verkamanna sem tekið
höfðu þátt í afrekinu sem þessi eini geimfari
var hylltur fyrir sást þeim ekki bregða
fyrir. Svo óréttlátt var mannlífið.
Við móttökuhátíðahöldin á Rauða torginu
hlýtur Jurij Alexevitj að hafa fundið fyrir
óöryggi. Orðrómur fór um að hann hefði
sagt að sig langaði heim til þess að hjálpa
Völju, konunni sinni, við að skipta á smá-
bömum og fá að vera í eldhúsinu og þvo upp.
Gagarin var kosinn til þess að verða
fyrsti maðurinn sem steig á tunglið. Vega-
lengdin sem hann fór var bara spor í áttina.
Mannkynið flutti fram mark sitt. Fimm-
hundmð ámm áður var það Kristófer Kól-
umbus sem hafði komist til Nýja heimsins.
Nú var það Jurij Alexevitj Gagarín sem vildi
ganga á tunglinu.
Oft fannst mér, þegar ég sá tunglið skína
kringlótt og gult á haustkvöldum, ég veita
Jurij Gagarín athygli, þar sem hann gekk
fram og til baka þama uppi og las bók eftir
Tjechov. Hann var lítill, ekki stærri en ég
var, þegar ég reyndi að fljúga ofan af hlöðu-
þakinu. Ég hafði verið langtum fyrri til en
hann. í sannleika sagt var það, ég sjálfur
sem ég sá ganga um meðal tunglgíganna.
Gagarín uppfyllti ekki alveg minn eða
annarra barna flugdraum en hann komst
áleiðis. Milli hlöðuþaks og geimskipafarar-
tækis vom bara nokkrar tommur. Farkostur
minn úr tréslám og strigapokum var byggð-
ur úr efni sama flugdraums og Vostok II.
Hversvegna ég hef sagt frá Jurij Alexe-
vitj Gagarín og flugtilraun minni frá hlöðu-
þaki? það er af því að afl mannkynsins
liggur í þrá til þess að ná þeim mörkum,
sem það hefur sett sér.
Það var þessvegna sem ég syrgði Gagar-
ín, fyrsta geimfarann, sem lést í flugi með
jarðarflugvél úr lítilli hæð og var jarðaður
í Kreml-múmum. Við rætur múrsins, alveg
eins og annars staðar á jörðinni, myndu
böm halda áfram að eltast við flugdrauma
sína.
Má eigi sköpum renna?
Ekkert gat komið í veg fyrir þá ófyrirleitni og skamm-
sýni að útrýma geirfuglinum. Nú erum við stödd á
Eldey örlaganna og nú er spurningin hvort hlutskipti
íslenzkrar tungu og menningar verði hið sama og
beið geirfuglsins.
Eftir Kjartan Ámason
Aðfaranótt hins 3. júní
1844 skreið áttæringur
úr lægi í Kirkjuvogi á
Reykjanesi. Um borð
vom þrettán menn á
leið útí Eldey; þeir æt-
luðu að sækja þangað
fugl sem herra Christian nokkur Hansen
hafði gert pöntun í; fuglinn hét geirfugl.
Áhugi á þessum fugli var ættlægur með
þeim Hansenum enda hafði Peter Hansen,
faðir þessa Christians, verið þátttakandi í
leiðangri undir stjórn Johns Gilpins löggilts
víkings og kafteins á hinu tuttugu og
tveggja kanóna skipi Salamine. Eftir að
hafa nánast lagt Þórshöfn í Færeyjum i
auðn setti víkingurinn kúrsinn á Island og
felldi ekki segl fyrren við Geirfuglasker, þar
sem hann varpaði akkerum og áhöfnin gekk
í land. Þarna eyddu nú Gilpin og menn
hans — að Peter Hansen meðtöldum —
heilum degi við glaum og gleði í fríðum
fuglafansi og unnu það þrekvirki að murka
lífið úr hundruðum fullorðinna geirfugla og
troða egg þeirra og ungviði niðrí klöppina.
Nokkmm ámm eftir þetta var fuglavinur-
inn Hansen enn á ferð hér við land og nú
á eigin vegum og í því skyni að bjarga
Færeyingum frá bráðum hungurdauða sem
við þeim blasti þegar Danir bönnuðu þeim
að versla við Breta; og þareð Hansen var
elskur að fugli hljóðaði hans einlæga ráða-
gerð uppá að uppræta sult Færeyinga með
íslenskum geirfugli. Kafteinn Hansen á
skonnortunni Færöe, tíu kanóna skeiði,
sigldi uppað Geirfuglaskeri og lét sækja
þangað slíkan fjölda geirfugla sem hæfði
stórhöfðingja en sökum þess að veður skip-
uðust í lofti varð hálfur annar hellingur af
dauðum fugli eftir í skerinu; um það bil
viku seinna sigldi Færöe inntil Reykjavíkur;
meðal farmsins um borð vom tuttugu og
fjórir geirfuglar ásamt fáeinum tunnum af
söltuðum fugli sömu tegundar; áhöfnin var
ijóð í kinnum bústin og sælleg, Hansen hinn
kátasti. Einn hinna ósöltu fugla var færður
Geir biskupi Vídalín, fyrsta Reykjavíkur-
biskupnum, sem hafði litlar vöflur á og sendi
vini sínum suður á Englandi og er það önnur
saga.
Árla morguns lónaði áttæringurinn úti-
fyrir lendingunni í Eldey; það var ekki tiltak-
anlega vont í sjóinn en þó bullaði og sauð
fyrir neðan stallinn þar sem er eini land-
tökustaðurinn við eyna. Þrír menn úr hópi
Þrettánmenninganna buðu sig til að reyna
landgöngu og sækja fuglinn; þetta vom
þeir Jón Brandsson, Sigurður ísleifsson og
Ketill Ketilsson, hraustir menn og vaskir
en Jón nokkuð tekinn að rekjast; sá fjórði
sem beðinn var fylgja þeim þvertók fyrir
að eiga nokkuð við þetta verk, sagðist láta
sér annara um líf sitt en þá íþrótt að stúta
fugli yfir kraumandi kvikupotti. Þremenn-
ingarnir réðust þá til landgöngu og gekk
það áfallalaust.
Þegar þeir koma uppá stallinn sjá þeir
hvar tveir geirfuglar sitja í samlyndi við
annað fiðurfé og ugga ekki að sér sem
vonlegt er. Þeir reyna ekki að veijast innrás
mannanna með nokkmm hætti heldur
hlaupa þegjandi og hljóðalaust innundir
bergstálið sem rís uppaf stallinum; hnakka-
kerrtir, vaggandi, vængstubbarnir lítið eitt
útstæðir, hljóðir, flýjandi á um það bil
gönguhraða manns. Jóni tekst með út-
breiddan faðminn að króa annan fuglinn
af uppvið bergið en Sigurður og Ketill ráðast
að hinum og koma loks höndum á hann yst
útá brún stallsins í nokkurra faðma hæð
yfir bullandi kvikunni. Sigurður beitir fugl-
inn fangbrögðum en Ketill snýr til baka og
finnur þá egg liggjandi á berri klöppinni;
hann þykist sjá að þetta sé geirfuglsegg en
þegar hann tekur það upp reynist það vera
brotið svo hann leggur það niður aftur;
þetta var eina eggið.
Vemlega hafði bætt í vindinn meðan á
þessu stóð svo þeir félagar höfðu nú hraðar
hendur; tóku fuglinn kverkataki og kyrktu,
fleygðu síðan yfir í bátinn; ungu mennimir
stukku á eftir en Jón gamli hikaði, báturinn
þeyttist upp og niður útifyrir lendingunni
og Jón hikaði; formaðurinn hótaði honum
öllu illu, hrópaði til hans að hann mundi
húkka hann með stjakanum ef hann stykki
ekki eða jafnvel skilja hann eftir. Á endanum
hentu þeir til hans kaðli og drógu hann
gegnum brimið.
I botni bátsins fyrir þrettán manna fótum
lá alka impennis, álkan ófleyga, mörgæs
vestursjávarins; tegundin minning; síðasta
eggið brotið.
Grundvöllur Sjálfsmynd-
arOkkar
Og nú emm við hér — á Eldey örlaganna,
Eldey tungu og menningar.
Það er sagt að skömmu fyrir miklar
hamfarir í náttúmnni sæki á fólk óútskýran-
legt slen, einhver höfgi sem leggist í hvetja
taug og geri menn einna hallasta undir djúp-
an svefn; slík verða þyngslin að margir ná
ekki einu sinni að bregðast við þegar hörm-
ungamar dynja yfir; og þeirra bíður auðvitað
ekkert nema dauðinn.
Einhvemtíma sagðist einhver vilja grípa
harkalega í taumana í málefnum tungunnar
og stöðva upphlaup þeirra ólmu gradda sem
vildu hlaupa með hana í meintar gönur.
Slík innígrip em vitanlega til alls líkleg en
viðbrögð talenda þessarar sömu tungu em
á sama veg og þeirra sem lifa undir yfirvof-
andi hamfömm: óskiljanlegt áhugaleysi,
einskonar algleymi. Það virðist mega tótusk-
ast með móðurmáli þessarar þjóðar eins og
hvern annan aumingja án þess nokkur
hreyfi andmælum að neinu gagni. Og það
er sem ekkert sé sjálfsagðara en að ráðist
sé að því með hörku og fruntaskap því hver
em viðbrögðin?: yppa öxlum og tu'
,jæja, ókei, olræt; fyrst þeir endilega vilja"
og svo er allt gleymt.
Ef einhver heldur að það dýrmætasta sem
þjóðin á sé þorskur þá er það glómlaus
misskilningur; það mikilsverðasta í fómm
hennar er nefnilega móðurmálið, tungan
sem hún talar og gerir sig skiljanlega á,
tungan sem hún hugsar á, hlær og grætur
á — tungan sem hana dreymir á. Þetta mál
er gmndvöllur sjálfsmyndar okkar og virð-
ingar og það sem gerir okkur að þjóð. Hver
tími hefur sitt tungutak og málið hefur
þann undursamlega eiginleika sem mennina
skortir oft svo tilfinnanlega að geta lagað
sig að breyttum aðstæðum og nýjum hug-
myndum svo sem ekkert sé; engu síður er
það viðkvæmt fyrir skorðum og höftum, það
verður að fá að flæða og finna sinn farveg
— rétt eins og hugsunin. Ef einhver vill
eyðileggja þetta tungumál þá ætti sá hinn
sami að grípa harkalega í taumana og það
strax; vængstubbar þjóðarinnar í þessu landi
virðast ekki nægja til að hefja hana á loft;
þeir sem vilja skemma fá að dunda við það
í friði.
Skilgetið afkvæmi tungunnar er menn-
ingin. Eða er það kannski öfugt? í sjálfu
sér skiptir það engu, því ef annað deyr,
deyr hitt líka. Einu sinni var ráðherra í
landinu sem lýsti því sem einu af sínum
æðstu markmiðum í menningarmálum að
stuðla að gerð listrænna auglýsinga; það
verður ekki annað séð en að ráðherranum
hafí tekist þetta og er það vel því svona
lagað færir þjóðina á það menningarstig sem
hún á skilið. Aragrúi Hansena hefur í gegn-
um aldirnar setið um menningu þjóðarinnar
og gert ótal pantanir í menningararfleifð
hennar, húkt eins og hræfuglar }rfir henni
illa haldinni reiðubúnir að kroppa úr henni
augun um leið og færi gæfíst. Og þeir bíða
enn. Hinsvegar hefur mörlandanum alltaf
tekist að varðveita þetta fjöregg sitt þótt
hann ætti ekkert annað að éta en horina úr
nefínu á sér; það er sem þjáningamar
sameini menn. Nú er þjóðin afturámóti
komin úr svelti, hefur nóg að borða og sumir
ríflega það. Hansenamir bíða vissulega en
mesta ógnin virðist koma innanfrá. Leiðir
velmegun af sér andlegt dugleysi, „ég er
vitlaus og mér líður vel“ — hugarfar? „Gefðu
þeim að éta og svíktu þau svo“ hefur jafnan
þótt þjóðráð og vænlegt til árangurs. Svo
virðist einnig ætla að verða nú: Þjóðin liggur
á meltunni og á meðan er verið að saga
gat í gólfíð undir henni; fyrir neðan er
hyldýpi menningarmálareglugerða, tungu-
málauppskrifta og listamannaniðurskurðar-
skráa, afgrunnur andlegrar ritstýringar; og
það er enganveginn víst að þama niðri bíði
Virgill til að leiða okkur uppí sjöunda himin.
Auðna þjóðarinnar liggur ekki í skiftingu
þegnanna í þjóðholla og óþjóðholla eftir
því hver hugðarefni þeirra eru í starfí, leik
eða námi; og ekki sakar að hafa hugfast
að það þarf ekki þrettán til að gera útaf
við eina tegund, einn stofn eða eina þjóð.
Nú er geirfuglinn dauðastur fugla og
hans hlutskipti hefur orðið að öðlast frægð
fyrir það eitt að vera ekki til; þeir sem
eyddir em fá upphafningu og hún er oft
mikil vegsemdin sem minning þeirra hlýtur.
En hvað gagnar það geirfuglinum nú?
Fyrir löngu sagði maður nokkur að
mannskepnan lifði ekki á brauði einu saman;
hann var tekinn og negldur uppá tré. Ætli
það sama mundi ekki gerast í dag?
Kjartan Árnason hefur lagt stund á málvísindi í
Ósló og er nú í islenzkunámi við Háskóla íslands.
LESBOK MORGUNBLAÐSINS 1.MARZ 1986 7