Lesbók Morgunblaðsins - 07.03.1987, Blaðsíða 12

I HWíi~nici inwH'r—wriiniimi miiiwiwiwmiwiMwi)ii >wii|i imiiiiiiii imi wiwiwiiii
í gift syndugum mótmælanda sem á allt
annað skilið en það að fá að eiga svo
fagra konu ...
Afgreiðslustúlkan fann handa honum
límtúbu og hjálpaði honum að setja höfuð-
ið á heilagan Bemharð.
„Þakka yður fyrir," sagði hann hrærð-
ur.
, Hann keypti ódýrt grænmeti, tómata
og gúrkur og gaf bömunum banana. Það
voru hamingjusöm böm sem óku með föð-
ur sínum upp Kamba.
„Pabbi,“ spurði elsti sonurinn. „Fórstu
í messu áðan á meðan við vorum að leika
við apana?“
„Nei, sonur sæll, af hveiju heldurðu
það?“
„Þú ert alveg eins á svipinn og þegar
þú ert búinn að vera í messu."
Draumur veruleikans var horfínn. Nú
var hann aftur orðinn alvöruþrunginn
kaþólikki. Hann þyrfti að skrifta eins fljótt
•f og mögulegt væri. Huglægar syndir sínar
þyrfti hann að þvo af sér. I hvert sinn sem
hann slappaði af við stýrið og lét hugann
reika ásótti hver saurlífíshugsunin hann
á fætur annarri. Einlífíð er hættulegt,
hugsaði hann og nærgætinn og kær-
leiksríkur skriftafaðir er meira virði en
sjálf Kleopatra.
Hann setti vinnukonumar í gang og
ók hægt upp fjallið. Hveragerði hvarf
smám saman í skuggann að baki þeim
svo að enn betur kom í ljós að aldingarður-
inn var á mörkum hins byggilega heims.
Bömin voru horfín inn í þögnina. Heilagur
Bemharður, vemdari ferðamanna, stóð
> traustum fótum á mælaborði bflsins.
„Þakka þér Guð minn,“ sagði donsjúan
• hálfhátt," að ég komst aftur inn á veg
dyggðarinnar."
Ekki hafði hann fýrr mælt svo en
sprakk á afturhjóli bifreiðarinnar.
„Hver andskotinn," hrópaði hann, þegar
bfllinn skældist út í kantinn. Hann kunni
ekki einu sinni að skipta um dekk og var
í hvítri skyrtu.
„Heilagur Bemharður, hvað meinarðu
með þessu? Ertu að hefna þín?“ spurði
hann og leit ásökunaraugum á líkneskið
á mælaborðinu. Við það að brotna hafði
styttan skekkst svolítið þannig að nú var
engu líkara en heilagur Bemaharður hall-
aði undir flatt og segir: „Þér er nær. Þú
með þínar syndsamlegu hugsanir undir
því yfírskyni að þú sért að fara með böm-
in í ökuferð."
Hann fór út úr bflnum og skoðaði dekk-
ið. Það var samankiesst og rauk meira
að segja úr því. Það var einmitt þá sem
freistarinn kom akandi á rauðum Bronco.
„Er eitthvað að hjá þér?“ spurði snaggara-
legur bflstjóri. „Að?“ donsjúan strauk
skeggið. „Að? Nei, ja, það er bara sprung-
ið.“
„Eru með varadekk?" spurði freistarinn.
„Varadekk? Ha? Ég veit það ekki. Ég
hef aldrei þurft að skipta um dekk.“
Þeir aðgættu í skottinu, en þar var
ekkert dekk. Þeir leituðu undir farangurs-
geymslunni án árangurs. Bömin horfðu
stómm áhyggjufullum augum á föður
sinn. „Hvert eruð þið að fara?“
„Fara? Fara?“ endurtók faðirinn. „Við
ætluðum í heimsókn austur fyrir Selfoss,
en...“
„Allt í lagi,“ sagði þessi ókunnugi mað-
ur. „Þið getið fengið far með mér. Ég er
að fara austur fyrir Selfoss."
Faðirinn leit á bömin og dekkið og
heilagan Bemharð sem hallaði undir flatt.
„Þakka þér fyrir. Það er vel boðið,“
sagði hann.
Þau skiptu um bfl og aftur var haldið
í austurátt. Heilagur Bemharður horfði á
eftir þeim og gætti svarta Fíattsins hans
pabba.
Höfundurinn er fyrrum formaöur Menntamála-
ráðs, en er núna menntaskólakennari í
Danmörku.
Sakamálasöguhöfundur-
inn sem fór að skrifa um
leyndardóma tilverunnar.
Grein í tilefni af komu
hennar til íslands
EFTIR HÁKAN JANSSON
egar Kerstin Ekman var valin í Sænsku Akademíuna árið 1978, fyrsta
konan síðan á 5. áratugnum (og sú þriðja í sögu hennar), létu öll dag-
blöðin þess getið að Akademían hefði ekki einungis upphafið konu, heldur
þar að auki sakamálasöguhöfund, í sinn vandfýsna hóp. Dagblöðin leita að
sjálfsögðu alltaf æsifregna og hér þóttust þau hafa fundið eina slíka, eitt-
hvað jafn bókmenntafræðilega vafasamt og
sakamálasöguhöfund í stofnun sem úthlutar
Nóbelsverðlaunum í bókmenntum. En þessi
mótsögn er líklega eingöngu tilkomin vegna
fordóma um bókmenntasvið og hvað sé
menning á háu eða lágu stigi. Þetta er líka
aukaatriði. Þegar þetta kom í dagblöðunum
var liðinn um það bil hálfur annar áratugur
síðan Kerstin Ekman skrifaði síðustu saka-
málasögu sína, og var þá að öllum líkindum
að skrifa þriðju bókina í einu merkasta
skáldverki áttunda áratugarins, Háxrings-
tetralogin (Háxringama 1974, Springkállan
1976, Anglahuset 1979 och En stad av ljus
1983).
Ef til vill má segja að sá leyndardómur
sem Kerstin Ekman reynir að skýra í Háx-
rings-bókunum (Nomabaugsbókunum) sé
spumingin hversvegna konan hafí fengið
það hlutverk í lífínu sem hún hefur. En
skýringin er reyndar gefin í skyn í nafni
fyrstu bókarinnar — Háxringar. En Háx-
ringar eru hringir sem eru troðnir niður í
grasið eða jörðina. Þjóðtrúin hefur gefíð þá
skýringu að þama hafí nomir dansað, en
þetta em sporin eftir ástarleiki rádýrshjart-
arins og hindarinnar. Á leiðinni heim frá
dansleik kemur líka aðalpersóna bókarinn-
ar, Tora Otter, auga á þau „æða áfram í
kröppum hringjum“ og hún hugsar: „Ef
hindin vildi ekki að hann hefði mök við
hana hvers vegna flúði hún þá ekki beint
inn í skóginn? Og ef hún samt sem áður
ætlaði að láta að vilja hans hvers vegna
æddi hún þá áfram? Hvers konar nauðung
rak hana áfram hring eftir hring?“ — þess-
ar hugsanir skelfa Tom meir en hefðu
nornir verið á ferð.
Hugsanir Tom skýrast síðan í lífí nokk-
urra kynslóða kvenna (og karla) sem frá
því um 1870 lifa og byggja upp lítinn smábæ
í mið-Svíþjóð úr hnignandi bændasamfé-
lagi. Bærinn heitir Vallsta og líkist mjög
Katrineholm, heimabæ Kerstinar Ekmans,
sem einnig hefur risið umhverfís jámbraut-
arstöð nokkra tugi kílómetra sunnan við
MTaren á leiðinni milli Stokkhólms og
Gautaborgar. í örlögum þessa fólks fáum
við að kynnast sænsku þjóðfélagi sem á
kaldhæðnislegan hátt hefur „þróast" í hring.
Þegar komið er að okkar dögum í síðustu
bókinni „En stad av ljus“, flyst ein söguper-
sónan út í sveit, í hermannskot, næsta bæ
við kotið sem Tora flyst frá í fyrstu bókinni.
Þetta víðfeðma skáldverk líkist að sumu
leyti „Jámbrautarsögum" Söm Lidmans,
fímm sögulegum skáldsögum sem lýsa land-
náminu í Norður-Svíþjóð og „Hedeby-bók-
um“ Sven Delblancs og ættarsögunni sem
byijar á „Samuels bók“. Þær eru allar
umfangsmiklar sögulegar lýsingar þar sem
staðir og ættir eru „aðalpersónumar“ frekar
en einstaklingar.
Haxrings-bækumar eru einstaklega
raunsæ lýsing á því hvemig sænskur
byggðakjami þróast, sannfærandi í minnstu
smáatriðum. Þær byggja á margra ára und-
irbúningsvinnu: lestri gamalla dagblaða,
tímarita, bréfa, dagbóka, fundargerða
o.s.frv. En það eru örlög mannanna sem ljá
frásögninni líf, þetta er fólk úr öllum stétt-
um. Það lægi beinast við að kalla þetta
félagslegt raunsæi (socialrealism) ef þetta
hugtak væri ekki orðið svo illa séð á síðustu
ámm. En við skulum ekki gleyma því að
þetta heiti getur einnig átt við Sölku Völku
og verk Dickens, verk sem ekki verða af-
greidd með heiti sem fallið hefur úr tísku.
Það sem greinir Kerstin Ekman frá fyrr-
nefndum sænskum höfundum er það, að
hún öðrum fremur gerir konumar áber-
andi. Það hefur löngum verið hlutskipti
kvenna bæði í skáldskap og í raunveruleik-
anum að starfa án þess að vera áberandi,
að vera til fyrir einhvem annan en sjálfan
sig. Þessi ósýnileiki verður nánast táknrænn
þegar Sara Sabina, amma Toru, er lögð til
eilífrar hvíldar og gleymsku — eða eins og
stendur á legsteininum, Johannes Lans „og
eiginkona". En lesandinn getur ekki gleymt
henni. Þar sem Kerstin Ekman snýr sjónar-
hominu við og lætur konumar túlka hið
mannlega og mennina vera með sem upp-
fyllingu og andstæður við konumar en ekki
öfugt, tekur Jesandinn eftir því að þvotta-
konur, húsmæður, kaffíhúsaeigendur,
kennslukonur, torgsölukonur, stofustúlkur
og skólastelpur eru til allstaðar og alltaf.
Við fáum að kynnast lífínu í samhengi,
heimavinnu og útivinnu og leiðinni þar á
milli, ástinni, þörfmni fyrir ástúð, hræðsl-
unni við þungun, lönguninni eftir bami og
kvíðanum fyrir að sjá því farborða. Við
skynjum smám saman samhengi, hugsanir
Toru um „nomabaugana" sem skelfdu hana.
Konan verður að viðurkenna eðli sitt, en
þegar hún þarf að velja gerir hún oft eitt-
hvað annað en hún helst vill — hún gerir
það sem náttúran vill. Þess vegna fá karl-
mennirnir yfírhöndina.
Haxrings-bækumar eru ekki bara auðug-
ar af fólki, þar eru líka ógrynni af vísbend-
ingum og táknum sem eftir nokkra
umhugsun gefa verkinu aukna breidd.
Kannski er vísbendingatæknin ávöxtur
þeitrar reynslu að hafa skrifað sakamála-
sögur. Það leiðir af sér hvað sem öðru líður
að atburðarásin er vel rökstudd og fær á
sig aukinn þunga og raunveruleikablæ. Litl-
ar hæverskar vísbendingar, sem við tökum
ekki alltaf eftir (það gerum við ekki heldur
oft í raunveraleikanum), en á eftir höfum
við það á tilfinningunni að þetta passar
(Jahá, það var þess vegna sem hún gerði
þetta). Þau tákn sem era meira áberandi
benda oft á mikilvægari þemu, nafnið Háx-
ringama bendir þannig á megin hugsunina
að baki allri bókinni. „Springkállan" í ann-
arri bókinni er lind sem hefur fyllst af
steinum og þomað upp. En lind sem hægt
væri að láta streyma á ný með því að væta
hana, vatn dregur að sér vatn. Þannig bend-
ir titill bókarinnar á þemað: menn fá að
láni hver hjá öðram, menn verða að fá til
að geta gefið. I Þriðju bókinni bendir naf-
nið Anglahuset" á hús, sem eins og líkami
Tora Otters verður hrömun ellinnar að bráð.
Titillinn „En stad av ljus“ er eins konar
táknmál sem því miður er ekki hægt að
útskýra í stuttu máli, en það er áreiðanlega
engin tilviljun að næstum því öll nöfn tengj-
ast Biblíunni á einn eða annan hátt.
Trúarhugmyndir kristninnar era reyndar
notaðar í öllum skáldsögunum til þess að
skapa hugrenningatengsl.
Nýjasta bók Kerstinar Ekman, „Hunden"
(Hundurinn), er í mörgu frábragðin fyrri
bókum. í stað mikillar ytri fjölbreytni sem
var til staðar í þeim öllum í formi margvís-
legra mannlegra örlaga er nú kominn innri
fjölbreytni einnar sálar — ef hundur hefur
þá sál? — en eftir Iestur bókarinnar er
maður þess fullviss. „Hunden" er mjög
framleg bók, þar sem lýst er á samþjöpp-
uðu, skáldlegu máli með hjálp nýyrða og
mállýskuorða þroskaferli hvolps sem hlaup-
ist hefur að heiman. Frásögnin hefst
snemma vors og lýkur seint um haust, hún
nær yfír um það bil níu mánaða tímabil. Á
þessum tíma þroskast hundurinn úr litlum
hvolp, sem varla skilur áhrif umhverfisins,
í ungan hund sem af eigin rammleik hefur
lært að veiða og getur bjargað sér alveg
sjálfur. Sú bylting að nota hund sem „aðal-
persónu" er einkum fólgin í hinni geysilegu
endumýjun sem verður á lýsingu náttúrunn-
ar, lesandinn fær að skynja heiminn frá
sjónarhóli hunds. Þetta er djörf tilraun sem
höfundurinn hefur þó leyst vel af hendi.
Síðan Kerstin Ekman varð félagi í sænsku
Akademíunni hefur hún fljótlega tekið að
sér margvísleg störf þar. Bæði er hún félagi
í sex manna nefndinni sem undirbýr úthlut-
un Nóbelsverðlaunanna og einnig skrifaði
hún í fræðiritaröð sem Akademían gaf út
1986 í tilefni 200 ára afmælisins um inn-
tökuræður þær, sem sérhver nýr félagi í
Akademíunni heldur um fyrirrennara sinn.
Því miður era ekki til neinar þýðingar á
íslensku á verkum Kerstinar Ekman. En
vonandi rætist úr því eftir heimsóknina ...
Höfundurinn er sendikennari við Háskóla ís-
lands.
12