Lesbók Morgunblaðsins - 14.03.1987, Síða 10

L E 1 K L 1 S T
Sögu leiklistar á
Akureyri má rekja
aftur til 1860
EFTIR PÉTUR EINARSSON
Nýlega bauð ég mér sjálfum heim til Haraldar
Sigurðssonar bankafulltrúa sem nú situr við
að rita sögu leiklistar á Akureyri frá upp-
hafi. Hann tók mikinn þátt í leikstarfinu hér
á Akureyri á árum áður og lék með LA frá
1954—1967. T.d. í Meyjaskemmunni, Kjam-
orku og kvenhylli, Á útleið, Þrettándakvöldi,
Bláu kápunni og Tehúsi ágústmánans (Sak-
ini) o.fl. Hann var ritari í stjóm LA í nokkur
ár og hefur skrifað alloft í leikskrár félags-
ins og haldið útvarpserindi um leiksögu
Akureyrar. Eftir að hafa skáskotið mér
framhjá himinháum hrúgum blaða og tíma-
rita í kjallara hans, tók ég mér loks sæti á
Lesbók Morgunblaðsins frá 1934 og Leik-
húsmálum Haraldar Björnssonar frá 1943
og hóf að spytja hann um nokkra þætti
leiksögunnar.
„Er ekki rétt að bytja á því allra elsta
og forvitnast um upphafið?“
„Já, eins og þú veist, Pétur, hófust leik-
sýningar í Reykjavík sem nokkurskonar
framhald eða þróun upp úr latínunámi og
leiktilburðum skólapilta syðra. En á Akur-
eyri var engin slík „tradition“ til. Ekkert
slíkt lærdómssetur sem hefði getað alið af
sér leikmennt. Akureyringar eru hinsvegar
svo heppnir að hafa óyggjandi upplýsingar
um að fyrstu leiksýningar hér voru 18. nóv.
1860 (Intrigeme) og 27. des. sami leik-
þáttur að viðbættum Audiensen eftir H.
Hertz. Áhorfendur voru alls 74 sem var
ekkert smáræði þá, eða meira en fjórði hver
bæjarbúi, sem þá voru 270. En leikið var
til ágóða fyrir hina fátæku eða einsog stend-
ur í hinni fyrstu leikskrá: „Til Fordeel for
Öefjords Byes Fattige.““
„Hverjir voru upphafsmenn sýninganna?“
„Það vom verslunarmenn í bænum,
„Danska fólkið" eða danskættaða, sem
þama mddi brautina eins og í mörgum öðr-
um þáttum bæjarlífsins. Verslunarstjóramir
Bernhard Steincke, E. Möller og Páll John-
sen, Thorarensen lyfsali, Finsen læknir og
Sophie frú hans, Möllersdætur o.fl. léku í
þessum fyrstu leikþáttum. Sérstaklega var
Steincke fyrir hópnum og sennilegast að
hann hafi haft þessa leikþætti með sér frá
kóngsins Kaupinhöfn og leiðbeint við upp-
setningu þeirra. Steincke kenndi hér einnig
Skugga-Sveinn haustið 1916 á Akureyri. Aftari röð frá vinstri: Páll Vatnsdal,
Hallgrímur Sigtryggsson, Jóhann Kröyer, Gísli R. Magnússon, Sigtryggur Þor-
steinsson, Konráð Jóhannsson, Halldór Olafsson. Fremri röð: Álfheiður Einars-
dóttir, Jóhannes Jónasson, Eva Pálsdóttir. Á myndina vantar þann, sem lék
Skugga-Svein sjálfan, Jón Steingrímsson. Úr þessum leikhópi komu nokkrir
helztu hvatamenn að stofnun LA 1917.
söng og dans og var um margt langt á
undan sinni sarntíð og á hann góðan og
merkan þátt í ýmsum framfömm hér í bæ.
Skömmu síðar kemur Jakob Chr. Jensen til
bæjarins og eftir 1868 bætast Schiöths-
hjónin við.“
„Hvernig var aðstaðan þessi byijunarár
og hvar var leikið?“
„Það má segja að þessi listgrein hafi
verið á hrakhólum með alla starfsemi sína
frá upphafi og fram til 1897 þegar eldra
leikhúsið var byggt rétt austan við núver-
andi samkomuhús sem tekið var í notkun
um áramótin 1906—7. Fyrstu árin var leik-
ið í pakkhúsum hinna áhugasömu verslunar-
manna, í salthúsi, sláturhúsi og í skólastofu.
T.d. má nefna að þegar „Helgi magri" var
leikinn 1890, var notast við skemmu fast
við lýsisbræðsluhúsin á Oddeyrartanga og
segir saman,að áhorfendur hafi skemmt sér
konunglega þrátt fyrir bræðslulyktina."
„Hvað um búninga, förðun, lýsingu, leið-
sögn og slíkt?“
„Fyrstu árin var leiksviðið lýst upp með
kertaljósum, síðar koma lampar til sögunnar
en rafmagn ekki fyrr en haustið 1922. Eitt-
hvað munu þau Steincke, Jensen og Anna
Schiöth hafa leiðbeint um búninga og gervi
leikenda og síðar þeir J.V. Havsteen og
Páll Árdai, eða fram yfir aldamót. Á tímum
eldra LA voru það Guðlaugur sýslumaður
og Vilhelm Knudsen sem helst var leitað til
í þessum efnum.
„ Varleikáhugi mikill meðal almennings. “
„Já það má fullyrða að svo hafí verið.
Þetta var afar kærkomin tilbreyting á svona
Söngleikur-
inn Kabarett
verður til
Samantekt í tilefni þess að Leikfélag Akureyrar
frumsýnir nú þennan vinsæla söngleik
Eithöfundurinn John van Druten
las „Berlín kvödd" eftir Chri-
stopher Isherwood og hreifst
af persónunum og hinni maka-
ndu af von og vonleysi, ótta og
gleði sem ríkir í sögunni. Hann gerði
leikgerð upp úr sögunum í „Berlín
kvödd“ og leikritið kallaði hann „Ég er
myndavél" (I am a Camera). Það var
frumflutt í New York 1951, með Julie
Harris í hlutverki Sally Bowles. Sýningin
fékk mjög góða dóma. I leikritinu er
Sally ekki eins bresk og í sögunni, hún
er sætari og stríðnari. Nokkru síðar gerði
John Coliier kvikmynd eftir leikriti van
Drutens, en hún fékk ekki eins góðar
viðtökur og leikritið. Julie Harris fór
áfram með hlutverk Sally Bowles og
þótti enn góð, en gagnrýnendum þótti
Laurence Harvey daufur Cliff. Leikrit
van Drutens var sýnt í London 1954 og
gagnrýnandi Times segir: „Það er útilok-
að að trúa því að þetta barn sé þessi
drykkjurútur og lauslætisdrós."
Jay Allen og Hugh Wheeler gerðu
söngleik upp úr sögum Isherwoods en
hann var baulaður niður.
Bandaríski leikstjórinn og framleið-
andinn Harold Prince fékk þá hugmynd
að gera söngleik úr leikritinu og hann
fékk þá Joe Masteroff, Fred Ebb og
John Kander til að vinna verkið með
sér. Þeir sökktu sér í verkefnið, lásu
allt um tímann fyrir stríð í Berlín, töluðu
við fólk, kynntu sér tónlist tímans og
skoðuðu kvikmyndir. Vikum saman leit-
uðu þeir að formi fyrir söngleikinn, en
ekkert vildi ganga upp hjá þeim.
Fred Ebb rifjar upp þennan tíma: Með
tímanum höfðum við fjarlægst meir og
meir Ieikrit van Drutens, Sally Bowles
var ein eftir úr leikgerðinni. Athygli
okkar beindist að makalausum sögum
Isherwoods. Saga frk. Schneider og hr.
Schultz var algjörlega okkar uppfinning.
En það vantaði stíl fyrir handritið, hvern-
ig áttum við að setja þetta efni fram?
Og þá kom tilviljunin til skjalanna. Dag
einn lékum við John Kander röð söngva
sem Harold Prince hafði beðið okkur að
gera. Við ætluðum að nota þá sem risa-
músíknúmer í upphafi sýningarinnar til
þess að skapa andrúmsloft Berlínar. Við
kölluðum þá Berlínar-söngvana og það
voru fimm lög hvert á eftir öðru, en í
rauninni voru þau alls óskyld. Harold
og Joe hlustuðu á og þá gerðist það.
Af hveiju ekki að nota söngvana á milli
atriða í staðinn fyrir að draga fortjaldið
fyrir? Af hveiju skiljum við lögin ekki
að? í staðinn fyrir að láta þau öll hanga
saman, af hveiju dreifum við þeim ekki
í gegnum alla sýninguna? Hvernig væri
að láta sömu persónuna, til dæmis svona
kabarett-skemmtanastjóra (kynni) vera
í öllum númerunum? Hvernig væri að
láta hvert þesara söng-númera tengjast
því sem var að gerast í senunni á und-
an? Af hveiju látum við ekki skemmtana-
stjórann vera gegnumgangandi í allri
Frá frumuppfærslunni í New York 1966.
sýningunni? Hvemig væri að gera söng-
númerin að næturklúbbs-númerum og
láta þau ramma inn sögumar um Sally—
Cliff og Schneider—Schultz? En að láta
skemmtanastjórann vera fulltrúa fyrir
andrúmsloftið og móralinn í landinu?
Gæti hann ekki verið siðleysið og klúr
ástleitnin og svo látum við yfirvofandi
ógnir nasismans skína í gegnum það?
Fyrir tilviljun höfðum við fundið að-
ferð til að segja söguna eins og við
vildum. Daginn eftir kom John með naf-
nið á söngleiknum okkar; Kabarett.
Þeir félagar höfðu skapað gmndvöll
fyrir nýrri tegund söngleikja, svokallað-
an „coneept“-söngleik. Fram að þessum
tíma hafði hefðin verið sú að söngleikur
var leikin saga með söngvum en í Kaba-
rett er komið nýtt.fyrirbrigði; hlutverk
siðameistarans og Kitt-katt-klúbburinn,
en atriði hans eru ýmist óbein umfjöllun
(ummæli) um það sem hefur verið að
gerast í sögunni eða atriði sem hafa
þann tilgang einan að skapa andrúms-
loftið í kringum söguna. Á þennan hátt
var fenginn nýr möguleiki til að tjá efni,
og þessi aðferð hreif áhorfendur. Handri-
tið er ekki bara texti heldur felst í því
aðferð til að setja efnið, innihaldið, fram
án þess að segja það í orðum eða með
hefðbundinni framvindu í sögu, heldur í
uppfærslunni.
„Concept“-söngleikurinn var orðinn
til.
Kabarett var frumsýndur í New York
1966 og sló strax í gegn. Joel Grey varð
stjarna á einni nóttu. Jill Haworth lék
Sally og Lotte Lenya var ógleymanleg í
frk. Schneider.
Þeir Fred Ebb og John Kander höfðu
gert ráð fyrir að Liza Minelli mundi leika
Sally Bowles, hún hafði unnið með þeim
í síðasta söngleik „Flora the Red
Menace“, en Harold Prince hafnaði

qafcv ■
■ *ik. i