Lesbók Morgunblaðsins - 06.06.1987, Síða 6

SUÐUR MEÐ SJO
Þessi mynd af Krýsuvíkurbergi ber með sér, að það er mjög langt en ekkiýkja hátt. Margar heimildir eru til um mikið varp
og svartfuglsveiði í því. Eflaust hafa íbúar Krýsuvíkur og hjáleiganna haft mikinn stuðning af berginu hvað fæðuöflun
snerti. Egg og svartfugl þótti og er herramannsmatur, og allir íbúar Krýsuvíkursóknar, jafnt leiguliðar sem eigendur
höfðu aðgang að veiði í berginu, eftir vissum reglum. Ljósm. Lesbók/Sverrir
fjarðar áður fyrr; liggur sú leið eftir allri
vesturströnd vatnsins, milli þess og Sveiflu-
háls. Var sá vegur greiðfærari miklu og
talsvert skemmri en sá að fara Ketilsstíg
og síðan „með hlíðum", enda liggur bílveg-
urinn þar nú.
Á korti herforingjaráðsins er nafnið Ket-
ilstígur sett fram með Sveifluhálsi að
norðvestan, en það er ekki nákvæmt, því
að Ketilsstígur heitir aðeins sá hluti þeirrar
leiðar, sem liggur upp á Sveifluháls að norð-
anverðu og er stígur þessi innan í gömlum
gíg, sem kallast Ketill.
Bleiksmýri
Austur og suðaustur af Arnarfelli er
mýrarfláki, stór nokkuð, sem kallast Bleiks-
mýri og var þar mikill áfangastaður á þeim
tímum, sem þeir Árnesingar og Rangæingar
fóru skreiðarferðir til verstöðvanna á
Reykjanesskaga. Mátti einatt sjá marga
tugi, eða jafnvel nokkur hundruð hesta á
Bleiksmýri í einu og fjölda tjalda, þegar
hæst stóðu lestarferðirnar. Mun og mörgum
hestinum hafa þótt gott að koma á Bleiks-
mýri úr hagleysinu og vatnsskortinum á
Reykjanesskaganum. Var og ekki óalgengt,
að menn lægju þar einn og tvo daga til
þess að hestar þeirra fengju sem bezta fylli
sina, áður lengra væri haidið.
Víða í hraununum á Reykjanesskaga, eins
og reyndar víðar á landi hér, getur að líta
nokkuð djúpa götutroðninga í hraunhellun-
um eftir margra alda umferð; má þar um
segja: „Enn þá sjást í hellum hófaförin.“
I Ogmundarhrauni mynduðust holur með
þröskuldum á milli og var hver hola um
eitt fet í þvermál og hnédjúp hestum, og í
rigningatíð stóðu holur þessar fullar af
vatni. Fyrir nokkurum áratugum var gerð
um
óblíð kjör
Svo er talið, að Ögmundarhraun hafi runnið (eða
brunnið, eins og Snorri goði mundi hafa orðað
það) um miðja 14. öld. Um stað þann, sem nú
er-kallaður Húshólmi og þar sem er miklu eldra
hraun undir gróðrinum en Ögmundarhraun er,
EFTIR ÓLAF E.
EINARSSON
Fyrri greinin um höfuðbólið
Krýsuvík og fjórtán hjáleig-
ur þess birtist í Lesbók 7.
marz sl. Hér er getið um
ýmsa staði í nágrenni við
Krýsuvík og Kleifarvatn,
sem yfirleitt bera merki um
eldsmiðju náttúrunnar og
þótt ekki væri búsæld fyrir
að fara, bjó fólk við kröpp
kjör á þessum slóðum áður
fyrr. Eins og fram hefur
komið í Lesbók, voru þess-
ar greinar unnar á sínum
tíma í samvinnu við Stefán
Stefánsson frá Krýsuvík og
birtust þær upphaflega í
blaðinu Reykjanesi 1943.
hefír hraunstraumurinn klofnað. Hefir önn-
ur álman runnið fyrir vestan hólma þennan,
en hin fyrir austan hann og báðar beint í
sæ út. Þétt austan við vestari hrauntunguna
eru bæjarrústir nokkrar og er auðsætt, að
eitthvað af húsunum hefir orðið undir hraun-
straumnum. Er og almennt álitið, að þarna
hafi bærinn Krýsuvík upphaflega staðið;
enda lítt hugsanlegt, að bænum hefði verið
valið víkumafnið, ef hann hefði frá önd-
verðu verið, þar sem hann nú er: nálega 5
km frá sjó; enda ekki um neina vík, neinstað-
ar, að ræða. Bæjarrústir þessar eru og enn
þann dag í dag jafnan nefndar gamla Krýsu-
vík, eða Krýsuvík hin foma. Suður og
suðvestur af bæjarrústum þessum verður
lægð nokkur í hraunstrauminn og álíta sum-
ir, að einmitt þar hafí víkin sjálf verið, sú
er bærinn dró nafn sitt af — rétt vestan
við Húshólmafjöruna. Kirkjuflöt og Kirkju-
lágar heita og rétt hjá rústunum.
Ráðleggja mætti þeim, sem skoða vildu
tóftabrot þessi og vinna sér það á sem auð-
veldastan hátt, að fara í bifreið úr Grindavík
austur fyrir Ögmundarhraun (h.u.b. 1 klst.
akstur, eins og vegurinn er nú), ganga síðan
suður með austurjaðri hraunsins, þar til
komið er að stíg þeim, sem liggur yfír
eystri hraunálmuna, út í Húshólma, því
næst vestur yfír þveran Hólmann, þar til
komið er að bæjarrústunum. Mun ganga
þessi vara eina klukkustund, þótt ekki sé
all rösklega farið.
NýjalandVið
Kleifarvatn
Svo sem mörgum er kunnugt, liggur
Kleifarvatn í klauf þeirri, sem verður millum
Sveifluháls og Vatnshlíðarinnar og þegar
komið er sunnan að vatninu, virðist sem
fjöll þessi nái saman, við norðurenda vatns-
ins. Hyggja því sumir, að vatnið dragi nafn
sitt af klofa þessum. Um háttsemi þessa
stóra stöðuvatns og misvöxt þess hafa ýms-
ir mætir menn skrifað margt og mikið nú
á síðari árum og skal því ekki farið út í þá
sálma hér; enda ekki leikmönnum hent að
leggja þar orð í belg.
Sá hluti af Krýsuvíkurengjunum, sem
lægst liggur og næst vatninu að sunnan,
heitir Nýjaland (hið innra og fremra). Mis-
vöxtur vatnsins veldur því, að engjasvæði
þessi liggja oft svo árum skiptir í senn und-
ir ágangi Kleifarvatns, en mjór malarhrygg-
ur, sem gengur til vesturs frá norðurenda
Hvammholtsins, skiptir Nýjalandinu í
tvennt, hið innra og fremra, og kallast tangi
sá Rif. Vestan við Fremralandið og við
vesturenda Rifsins rennur lækur sá er nefn-
ist Ós inn á Innralandið og í vatnið sjálft.
Á Ósinn upptök sín að mestu á Vesturengj-
um og í Seltúnshverunum, en smálindir
koma þó í hann að Austurengi, úr Hvömm-
unum og Lambafellum.
§vo er landslagi háttað, að Fremralandið
er miklu lengur slægt en hið Innra og nem-
ur sá tími einatt nokkrum sumrum og eins
og áður er lauslega vikið að, má í góðu
grasári heyja um 600 hestburði á hvoru
Nýjalandi, þegar vatnið er svo þorrið, að
unnt er að slá þau bæði. Ekki er það fátítt
að stararstráin á Nýjalandi verði rúmlega
álnar há, því að oftast nær flæðir Ósinn
yfír að vetrarlagi, hvað sem vexti Kleifar-
vatns líður.
Hverir eru í vatninu og sést hvar reyki
nokkura leggur upp úr því í logni, en á
vetrum eru þar jafnan vakir. Sjaldan leggur
vatnið fyrir vetrarsólstöður.
„Þegar lítið er í vatninu" var jafnan far-
ið með því, þá er sækja þurfti til Hafnar-
vegarbót nokkur í Ögmundarhrauni og hol-
ur þessar fylltar upp. í gamalli og alþekktri
vísu segir svo:
„Eru í hrauni Ögmundar
ótal margir þröskuldar,
fákar meiða fæturna,
fyrir oss brjóta skeifurnar.“
Gullbringa
Það mun mega teljast hæpið hvort ömefn-
ið Gullbringa sé sýnt á alveg réttum stað
á korti herforingjaráðsins, þar sem það er
sett á hæð eina 308 metra háa, sunnarlega
á Vatnshlíðinni. Þeir sem kunnugir eru á
þessum slóðum hafa jafnan kallað Gull-
bringu lyngbrekku þá, sem er vestan í
Vatnshlíðinni og nær niður undir austur-
strönd Kleifarvatns. Ýmsir telja, að sýslan
dragi nafn sitt af þessari brekku. Mætti í
því sambandi benda á það, að ekki eru þeir
allir fyrirferðarmiklir staðimir á íslandi, sem
heilar sýslur draga nafn sitt af.
Eldborg Og Geitahlíð
3 til 4 km austur frá bænum í Krýsuvík
er Eldborgin og svipar henni að mörgu leyti
til nöfnu sinnar í Hnappadalssýslu, þeirrar,
sem Henderson gerði víðfræga með teikn-
ingu sinni fyrir rúmum fímm aldarfjórðung-
um og birt hefír verið í fjölmörgum ritum,
bæði innlendum og útlendum. Skarð það,
er verður millum Eldborgar og Geitahlíðar,
heitir Deildarháls og liggur alfaravegurinn
yfír hann. Hlíðar Eldborgar eru næstum
þverhníptar og mun fástaðar fært upp á
gígbarmana, nema af Deildarhálsi.
Dr. Þorvaldur Thoroddsen telur gíginn í
Eldborg vera 500 fet að ummáli að ofan
og 105 fet á dýpt, en hæð fellsins telur
hann 172 fet; meinar hann þar efalaust hæð
Eldborgarinnar yfír jafnlendið umhverfís
hana, því að á korti herforingjaráðsins er
hæð hennar yfir sjávarmál talin 180 metr-
ar. Barmar gígsins eru sumstaðar svo
þunnir en þó heildsteyptir, að vel mætti sitja
þar klofvega; — með annan fótinn innan
gígsins en hinn utan hans. Gígbotninn er
þakinn mosa og sömuleiðis skálinn upp frá