Lesbók Morgunblaðsins - 06.06.1987, Blaðsíða 7

Rústir Vígdísavalla, hjáleigii í Krýsuvíkursókn. Myndin ber með sér, að þar hef-
ur verið fallegt umhverfis og gróðursælt. Það er því næsta furðulegt að bæir í
jafn grösugu umhverfi skuli snemma á þessari öld leggjast í eyði. Og má einnig
segja slíkt um Krýsuvíkursókn alla. Hver er ástæðan? Undirritaður hallast helst
aðþvi, aðþar hafi hafnleysið við ströndina ráðið mestu um, svo og samgönguleysi
á landi.

er nú storkinn fyrir löngu, og allur gróinn
þykkum grámosa.
Eiríksvarða á Amarfelli er vel þekkt úr
.þjóðsögunum, sem segja að síra Eiríkur
Magnússon, hinn fjölkunnugi Vogsósaklerk-
ur, hafí hlaðið hana og mælt svo um, að
aldrei skyldu Tyrkir koma í Krýsuvík meðan
varðan væri uppistandandi. Nú er varðan
hrunin.
JÓNSMESSUFÖNN
Vestan í Geitahlíð og skammt fyrir neðan
fjallsbrúnina sjálfa leggur jafnan á vetrum
þykka fönn, langa en ekki breiða. Er fönn
þessi sjaldan horfín með öllu fyrr en um
Jónsmessu, og dregur hún nafn sitt af því.
Krýsuvík var talin einhver mesta úti-
göngujörð fyrir sauðfé á landi hér, einkum
þó þeirra jarða sem ekki hafa fjörubeit
með, og ekki var það ótítt, að sumt fé þar
lærði aldrei átið. Vægar jarðhræringar eru
ekki sjaldgæfar í Krýsuvíkurhverfínu og eru
þær kallaðar hverakippir þar. Mótak er þar
sumstaðar í mýrunum, en ekki þótti mórinn
þar góður til eldsneytis; var hann allmjög
blandinn hveraleiri, svo að af sumum köggl-
unum lagði brennisteinslyktina, þegar þeim
var brennt.
Fremur þykir vera þokusamt í Krýsuvík
og lengi hefír því verið við brugðið, hversu
myrk þokan geti orðið þar. Er það haft eft-
Marteinn Þorbjörnsson mun hafa verið síðasti bjargsigsmaðurinn sem
hafði það að atvinnu og seldi svartfuglsegg um öll Suðumes og
víðar. Hann endaði feril sinn í berginu á þann sorglega hátt, að hrapa
og sagt hefur verið að hann hafi brotnað á báðum fótum, en komst
samt upp á bergbrúnina hjálparlaust fyrir harðfylgi og útsjónar-
semi. En þá var líka um leið lokið bjargsigi í Krýsuvíkurbjargi sem
atvinnugrein. Hér er mynd af Marteini Þorbjörnssyni, eftir að hann
er fluttur til Hafnarfjarðar og visa eftir Magnús Jónsson fyrrver-
andi skólastjóra.
Marteinn Selsins var úr vog.
Vel skal muna segginn.
Hann lét nægja handvað og
hirti bjargfuglseggin.
Marteinn Þorbjörnsson flutti eftir slysið til Hafnarfjarðar, lifði þar
í mörg ár, að vísu nokkuð bæklaður en alltaf glaður og eftir atvikum
hress eins og mynd af honum ber með sér.
honum, eins langt uppeftir og slíkur gróður
getur fengið nokkra festu.
Efst á Geitahlíð er og gígur mikill, en
hann er eldri en síðasta jökulöld, eins og
reyndar hlíðin öll er. Barma gígs þessa ber
hærra en aðra hluta Geitahlíðar og heita
Æsubúðir. Niður af Æsubúðum en sunnan
í Geitahlíð verður hvammur sá er kallast
Hvítskeggshvammur, eða Hvítskeifs-
hvammur og er til prentuð þjóðsaga um
þessi ömefni, en eigi er sú sögn all sennileg.
Skammt fyrir austan Deildarháls og
hvamm þennan eru:
KERLINGAR
Sagan um Krýs og Herdísi, heitingar
þeirra og álög er alþekkt úr þjóðsögunum.
En á þeim tímum, sem þjóðleið var með
Geitahlíð, voru þetta frægar beinakerling-
ar, sem gáfu lítt eftir „Kerlingunni á Sandi",
né þeirri „á Kaldadal“. Herdís stendur nær
götunni og var því nafns hennar tíðar getið
en hinnar í vísum þeim, sem hagyrðingam-
ir létu þar eftir sig liggja í hrossleggjunum.
Bálkahellir
Bálkahellir í Krýsuvíkurhrauni heitir svo
sökum þess að þegar litið er inn í op hans
sést bálkur með hvomm vegg, líkt og er í
tvístæðum peningshúsum. Opið á helli þess-
um er hátt nokkuð og vítt, en lengra inn
mun hann lítt eða ekki kannaður.
Gvendarhellir
Gvendarhellir er ekki all fjarri Bálkahelli
og dregur hann nafn sitt af því, að bóndi
nokkur í Krýsuvíkurhverfínu, Guðmundur
að nafni, geymdi (eða hýsti) fé sitt í helli
þessum, þá er harðindi gengu og lá hann
við í hellinum, þar til harðindunum létti.
Líklega hefir þetta verið á fyrra hluta 19.
aldar. Hellir þessi er nokkuð víðáttumikill,
en ekki hár.
Keriðákeflavík
Á Keflavík, sem sumir kalla Kirkjufjöru,
gengur blágrýtishamar í fjöru niður og er
hann á kortinu talinn 46 m hár og má sú
hæð næstum teljast furðuleg í samanburði
við mælinguna á fuglabjarginu, sem getið
er um hér áður. Uppi á hamri þessum er
Kerið, eða op þess, og nær það alla leið
niður á móts við flæðarmál. Efst er Kerið
vart meira en 3 til 4 metrar í þvermál, en
smávíkkar eftir því sem neðar dregur og
verður líklega hálfu víðara neðst en efst.
Úr fjörunni liggur gangur eða gjögur eitt
gegnum hamarinn og inn í Kerið sjálft og
má þar komast í gegn og á botn þess.
Austurengjahver Og
FÚLIPOLLUR
Leirhverinn mikli í Krýsuvík, sá er mynd-
aðist við sprengjugosið er þar varð haustið
1924 og olli landskjálftum nokkrum víða
um Suðurland, er þar sem áður var vatns-
hver lítill og hét sá Austurengjahver; virðist
svo, að leirhverinn megi og vel halda sama
nafninu. Fúlipollur er næstum á miðjum
Vesturengjum og er hann eitthvert stærsta
hverasvæðið, sem til er í Kiýsuvík; virðist
ekki þurfa að velkja það lengi fyrir sér, að
endur fyrir löngu hafi þarna orðið sprengi-
gos, líkt því, er varð þá er Austurengjahver-
inn endurmagnaðist haustið 1924. Örsmá
hveraaugu eru hér og hvar á botni Fúla-
polls ennþá og brennisteinsvott má sjá þar
nokkuð víða; en auðsætt er að hverinn er
á hrömunarskeiði. Ýms merki virðast og
benda til þess, að Austurengjahverinn muni
ekki heldur verða neinn Ókólnir.
Ekki skal hér neitt rætt um brennistein-
inn í Kiýsuvík, né þann í Brennisteinsfjöllun-
um, enda eru Brennisteinsfjöllin austan
sýslumarkanna og því í landareign Herdís-
arvíkur.
VÍTI
Þess hefir orðið vart, að sumir menn
halda, að örnefnið Víti sé hver, en svo er
eigi. Víti er hraunfoss, sem fallið hefír vest-
ur af hálendisbrún þeirri, sem verður norður
af Geitahlóð og er hraunfoss þessi sennilega
á svipuðum aldri og Ögmundarhraun. Hann
ir manni nokkrum, að eitt sinn hafi hann
verið á ferð um Sveifluháls í svo miklu
myrkviðri, að hann hefði séð þokuna sitja
í olnbogabótinni á sér. Rigningasamt í meira
lagi þykir og vera þar, svo að stundum er
þurrviðri í næstu byggðarlögum, þótt rign-
ing sé í Krýsuvík.
Fróðleikur sá, sem hér birtist um Krýsu-
vík og ekki er að finna í gömlum bókum
og skýrslum, var fenginn hjá Stefáni Stef-
ánssyni í byrjun fimmta tugar aldarinnar.
Stefán var ættaður frá Krýsuvík og þá kom-
inn á efri ár, gáfaður og lærður, bjó í húsinu
Lækjargata 10 hér í Reykjavík og lands-
þekktur undir nafninu Stefán „guide".
Höfundurinn er Suðurnesjamaöur aö uppruna,
en er nú kaupsýslumaöur í Reykjavik.
EYÞÓR RAFN
GISSURARSON
Vorið
Vorið
vekur af blundi
lífið sem sefur
veturinn langan.
Brostu
lífíð það vaknar
betra allt verður
vorið það ilmar.
Blóm
teygja sig á móti
öllu sem nálgast
öllum sem þrá.
Sjáðu
Sólin mun skína
breiddu út faðm þinn
lífíð það bíður.
Finndu
allt saman breytast
hver og einn verður
að þiggja og gefa.
Höfundur er nemi í Kennaraháskólanum.
VINCAS GIEDRA:
í FRIÐI
íslenskað hafa Jerzy Wielunski og
Guðmundur Daníelsson.
Sat hún við eldstó,
saumaði flík
handa bami, sem hún
fann bærast ófætt
undir bijóstum sínum.
Snarkaði eldur
undir potti,
frussaði í froðuskegg sitt
frábær grautur,
veggklukkur tvær
töluðust við í þögninni.
Beið hún bónda síns,
bráðlega mundi
marra í hliðinu,
maður koma inn
og faðma hana
ásamt baminu,
sem bærði á sér
undir bijóstum hennar.
Enn reyndist unnt
að trúa á nýtt upphaf
alheimsfriðar,
að garg krákunnar
úti í krónu linditrésins
í kvöldrökkrinu
væri alvara lífsins,
að brennandi sprekið,
sem brakaði í hlóðunum,
hefði öll byssuskot
endanlega
af hólminum leyst,
að aldrei meir
mundi skipi sökkt verða,
að herflutningalestimar
héðan í frá
ryðguðu fastar
við járnteina sína.
Og að konan unga,
sem við eldstóna situr,
saumi ófæddu barni
þess fyrstu klæði
í friðarmusteri
fl'ölskyldulífs.
Austur á Lithaugalandi í borginni Vilna býr
skáldið Vincas Giedra, fætt 1929. Eftir Giedra
liggja margar Ijóöabækur, hann yrkir á máli
þjóðar sinnar, litháisku.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 6 JÚNÍ1987 7