Lesbók Morgunblaðsins - 06.06.1987, Blaðsíða 14

s T 1 K L
Tusby og Aleksis Kivi
Eftir Sigurjón Guðjónsson
Enn skal fram haldið.
Næsti áfangastaður er
Tusby. Mér fannst leiðin
stutt milli Ainola og Hal-
onenodda. En leið frá
oddanum til Tusby er þó
miklum mun styttri. Sá
sem les þennan þátt kann
ef til vili að spyija: „Hvað á maðurinn að
vilja til Tusby?"
Bíllinn nemur staðar við lágan hól. Uppi
á hólnum er lítið gamalt timburhús, nær
því að vera kofi en eiginlegt hús. Enginn á
þar nú heima, enda smásafn, sem hús- og
safnvörður vitjar miðdegis að sumarlagi og
tekur á móti gestum, ekki aðeins innlendum
heldur og erlendum. Og margir eru þeir sem
vilja líta þarna inn, þó að fátæklegt sé um
að iitast. Einkum fyrir það að Aleksis Kivi,
faðir finnfinnskra bókmennta, andaðist í
kofanum fyrir einni öld og fjórtán árum
betur. Ég er einn af þeim sem til þess er
kominn.
Það er fagurt umhorfs frá hlaðinu yfír
skógi vaxnar hæðir allt í kring og Tusby-
vatn, sem nær allt upp að hólbrekkunni og
ljómar nú í hásumardýrðinni.
Áður en gengið er inn þykir mér hlýða
að draga fram helztu æviatriði mannsins,
sem mætti þama dauða sínum eftir langvar-
andi bijóstveiki og daufar viðtökur verka
sinna. Sjálfsagt hefur hann verið saddur
lífdaga, þó að ekki væri hann nema 38 ára.
FXUF Aleksis Kivi fæddist í smábænum
Numijárvi, sem er í 30 kílómetra fjarlægð
frá Helsingfors, til norðvestur þaðan. Hann
var kominn af fátæku bændafólki frá Nýl-
andi og Tavasta-landi. Faðir hans var
skraddari að iðn, dulur í skapi og einum
um of hneigður til víndrykkju. Móðir Kivi
var talin dugleg kona, viðkvæm í lund og
heittrúuð. Ómegðin var mikil og heimilið
fátækt, svo að stundum stappaði nærri ör-
birgð. Kivi var yngstu fjögurra bræðra og
var uppáhaldsbam móður sinnar sem taldi
hann snemma búa yfír miklum hæfíleikum.
Hann var óhneigður til vinnu og hafði yndi
af því að reika einn síns liðs úti í náttú-
runni og lesa bækur, hvar sem þær var að
fá. Kivi var Finnfinni, en lærði allmikið í
sænsku í bamaskóla, þó að stopull væri.
Um fermingaraldur komst hann í ungl-
ingaskóla, en varð að gefa námið upp eftir
ijóra vetur sakir fjárskorts. En mennta-
draumurinn fylgdi honum og fyrir áhuga
og þrotlaust basl tókst honum að ná stúd-
entsprófi, er hann var 25 ára gamall í
svokallaðri „stúdentaverksmiðju", sem ekki
naut mikils álits meðal menntamanna. Hann
ritaðist inn í Helsingfors-háskóla, þrátt fyr-
ir mikla fátækt, og hlustaði einkum á
fyrirlestra í bókmenntum og sögu. Stóð svo
næstu vetur, en próflaus hvarf hann frá
skólanum. Hann var farinn að snúa sér að
ritstörfum, vanrækti námið með því, auk
þess sem hann hafði ekkert fé til þess að
halda námi áfram. — Hann sökkti sér ofan
í bókmenntir og las feiknin öll. M.a. Shake-
speare og grísku fornskáldin í þýðingum.
Á háskólaárunum var hann rómantískur
í þessu smáhýsi dó skáldið Aleksis Kivi
og haldinn djúpri þjóðemiskennd, en tók
síðar að hálla sér meira að realisma (raun-
sæisstefnu). — Að sumarlagi dvaldi hann
að mestu heima í Nurmijárvi eða þá hjá
bróður sínum, sem bjó í grennd við bæinn.
En þar vann hann lítið gagn, eins og hann
fann bezt sjálfur. Og þá átti hann í raun-
inni hvergi höfði að halla, en var þó farinn
að vekja nokkra athygli með ritstörfum
sínum.
Þá gerist það, að fröken ein, Charlotta
Lönnquist, skýtur skjólshúsi yfír hann. Hún
bjó í Sjöundá í Nýlandi og hjá henni á Kivi
heima í góðu yfirlæti í nokkur ár, eða allt
til 1870. Þessi ár voru bezti tíminn í ævi
hans, þar sem hann lifði áhyggjulausu lífí
um afkomu sína, en honum var alltaf ósýnt
um að hafa ofan af fyrir sér. Enda undi
hann sér vel á Sjöundá lengst af þeirra ára
sem hann dvaldi þar. Kivi var náttúrubam
að eðlisfari sem áður gat og naut þess að
reika um skógana í nágrenninu og veiða
dýr, auk þess sem hann fór stundum á sjó-
inn og dró físk.
Kivi hafði og yndi af því að umgangast
sveitafólkið í kring og heyra það segja frá,
einkum hafði hann næmt eyra fyrir gaman-
sögum og ýmsu skoplegu. Hann mat mikils
innileika og gestrisni sveitafólksins.
Á þessum árum skrifaði hann, og ein-
göngu á fínnsku, sín helztu rit, enda var
næðið gott og fjárhagsáhyggjur hafði hann
engar. En þó undarlegt megi virðast, fór
hann að þreytast á þessu lífi og óeirðin tók
að segja til sín. Vaxandi vínhneigð fór að
ásækja hann. Hann tók bijóstveiki, sem
ágerðist smám saman, og þunglyndi, sem
stappaði nærri geðveiki, sótti á hann.
Kivi hverfur burt frá hjálparhellu sinni,
fröken Lönnquist, árið 1860 og er þá fyrst
um sinn á hálfgerðum flækingi en leitar
loks á náðir bróður síns í Tusby síðasta
árið sem hann lifði, þó að bróðirinn ætti
nóg með sig og hefði ekki rúm fyrir hann.
Um sumarið hafðist Kivi við í gufubaðstofu
kotsins, en um haustið var hann fluttur inn
í þröngan timburkofann. Bijóstveikin hafði
ágerzt meira og meira. Kivi andaðist á nýj-
ársnótt 1872. Síðustu tvö orðin sem liðu
af vörum hans voru þessi: „Ég lif“i.
Það kom snemma í ljós, að sterkustu ein-
kennin í skaphöfn Kivis voru ríkt ímyndun-
arafl, tilfínningahiti og næmt skopskyn.
Annars var skaphöfn hans að mörgu leyti
óræð. Alls þessa gætir mjög í ritverkum
hans, sem eru jafnvel sum hver enn í dag
með því bezta sem er að fínna í fínnskum
bókmenntun. Fram undir daga Kivis eru
þær varla til nema þá í þjóðkvæðum. —
Bezt lætur honum að lýsa lífí gamals al-
þýðufólks, enda unni hann því og var því
nákunnugur.
Kivi skrifaði jöfnum höndum ljóð, leikrit
og sögur. Ljóð hans sem fundizt hafa eru
aðeins fímmtíu, en misjöfn að gæðum. Fyr-
ir þau hlaut hann ekki mikið lof. Oðru
máli gegnir um sum leikrit hans og sérstak-
lega eina sögu. — Fyrir leikritin Hreppsskó-
smiðimir og Lea var hann hylltur. Lea, sem
er biblíulegs efnis, var færð á svið 1869 og
við frumsýningu á henni er miðaður fæðing-
ardagur finnfínnska leikhússins.
í skáldsögu sína: Bræðumir sjö (Seitse-
mán veljestá á fmmmáli) lagði Kivi mikla
vinnu, skrifaði hana um hvað eftir annað.
Efnið er sótt í líf alþýðunnar í einangraðri
byggð. Hún er saga þróunar og ævintýra í
gamansömum stíl. Hvergi hefur ritfími Kiv-
is gætt betur en þar. Bókin er þýdd á mörg
tungumál. Af þessari bók em Finnar stolt-
ir. — Kivi er fyrsti ritsnillingur Finnfinna
að dómi bókmenntafræðinga þeirra.
Eftir þessa upprifjun er mál til komið að
líta inn í kotið,- Ekki þreyta tröppumar.
Safnið er ein stofa og smákytra út úr henni,
en þar lá Kivi skáld sjúkur og beið dauða
síns eftir að hann flutti inn frá gufubaðstof-
unni. í henni er varðveitt hvíla hans. Fyrir
framan hana er smáborð og lítill hrörlegur
stóll, sem hann settist á, er hann fór í föt,
en það gerði hann ekki síðustu vikumar sem
hann lifði.
Nokkur verkfæri, svo sem skæri á vegg,
minna á iðn húsbóndans, bróður skáldsins.
Allt þama inni talar sínu máli um fátækt.
Geta má þess, þó ekki komi það máli þessa
þáttar við, að skraddarinn og kona hans
vom myrt í kofanum nokkmm ámm eftir
lát Kivi. Þótti það furðulegt, en aldrei upp-
lýstist morðmálið, þó að sökudólgs væri
lengi leitað.
Þá er haldið til Tusby-kirkju, sem stendur
örskammt frá timburkofanum. Hún er snot-
ur, gömul timburkirkja, full af friði og helgi.
Mér verður reikað um kirkjugarðinn og fínn
leiði Aleksis Kivi. Á því er virðulegur leg-
steinn og lifandi blóm og sveigar á því og
allt í kring um það, svo að þar hafa verið
fleiri á ferð en ég, enda á skáldið sterk ítök
meðal Finna.
Nokkmm metmm frá leiði Kivis er leg-
staður listrnálarans Pekka Halonens, sem
áður hefur verið getið. En ef til vill em
hermannagrafímar minnisstæðastar frá
kirkjugarðinum. Nafnaröð ungra Finna, er
létu lífið fyrir þjóð sína og ættjörð á miklum
örlagatímum. Við reit þeirra er greinilega
lögð mikil rækt. Um það vitnar góð hirða,
snyrtimennska og blómafjöldi, sem prýðir
reitinn, enda margir vandamenn sem að því
standa. — Hvílík blóðtaka hjá þessari frekar
fámennu byggð! Á hana er minnt í hverri
byggð í Finnlandi. — Lega kirkjugarðsins á
bökkum Tusby-vatns mun lengi minnisstæð
þeim sem um hann fara.
— Aleksis Kivi naut takmarkaðrar viður-
kenningar meðan hann lifði. Þó skal ekki
fram hjá því gengið, að Finnska bókmennta-
félagið veitti honum eitt sinn góðan styrk.
— En síðar, eftir að hann var allur, fór
hróður hans sívaxandi. Um hann hafa verið
skrifuð feiknin öll. Víða verið reist minnis-
merki um hann, en það kunnast, er stendur
framan við þjóðleikhúsið í Helsingfors og
er eftir myndhöggvarann Wainö Aaltonen.
Kivi átti stóran þátt í stofnun þess og sköp-
un. Á það vilja Finnar leggja áherzlu með
hinni virðulegu styttu.
HRAFN ANDRÉS
HARÐARSON
Páskar
Hversdagsleikur, harmleikur
lífsgæðakapphlaups,
fallandi víxlar, fljúgandi
diskar og hnífapör,
háværar raddir yfir
kaffi og vínarbrauðum á
vinnustað:
um framboð,
fóstureyðingar
og kjamorkueyðingarmátt,
andlitsfall
verðbólginna íslenskra manna.
Og páskamir líða hjá
óljóst í vitundinni
líkt og skammgóður
vermir.
Höfundurinn er bókavörður í Kópavogi.
ÓMAR SIGURÐSSON
Sporlaus
ótti
Á myndfleti hafsins
speglast ótti minn
og von.
Að geta horfið héðan
sporlaust og þó
skilið eftir mig
spor.
Nafnlaust
Ijóð
Svo hvítur svo hvítur.
Skugginn þinn svo svartur svo svartur.
Hinn glaðlegi fuglasöngur hverfur.
Og sólin dregur sig í hlé.
Sjálfír mennimir verða enn umkomulausari
en þeir vom áður.
En samt lifir vissan um það
að ofurveldi þínu linnir, um tíma.
Og mennirnir reyna að gleyma því að
þú sért til.
En samt munt þú koma aftur og aftur!
Höfundurinn er þrítugur húsasmiöur í Reykjavík.
NORMA E. SAMÚELSDÓTTIR
Engillinn
og púkinn
Hatar sjálfan sig
hatar þessa konu
Hvemig ætti
Hann
að geta átt samleið með
engli
Púkinn
Hatar sjálfa sig
hatar þennan mann
Hvernig ætti
viðkvæmur maður
eins og hann
að elska hana
Harðstjórann
Höfundurinn er rithöfundur í Reykjavík.
14