Lesbók Morgunblaðsins - 06.06.1987, Page 16

IO - eitt hinna
tólf tungla
Júpíters er
glóandi víti
Við sjóndeildarhringinn aést fyrsta eldgosið, sem orðið hefur vart utan jarðar — á
Júpítertunglinu IO.
1 650 milljón km fjarlægð frá jörðu er þunglamaleg,
ristastór reikistjama, sem er tvisvar sinnum efnis-
meiri en hinar 8 reikistjörnumar til samans. Hún
drattast einn hring um sólu á 12 ámm og þarf að
dragnast með 12 tungl.“
Svo segir í „Reikistjömunum" í Alfræði-
safni AB, sem út kom 1967. Og ennfremur
segir þar um tungl Júpíters m.a.: „Júpíter
hefur 12 tungl, þremur fleiri en næsti keppi-
nautur hans, Satúmus, og hafa þau ýmislegt
athugavert í fari sínu. Flest þeirra fylgja
nærri algjörri hringbraut um reikistjömuna,
en örfá fara eftir sporöskjulagaðri braut.
Innstu tunglin 8 snúast í sömu stefnu og
reikistjaman, en hin fjögur hafa öfuga
umferðarstefnu ... Stærstu og björtustu
tungl Júpíters eru kölluð Galileo-tunglin, en
Galileo uppgötvaði þau, er hann beindi
fyrsta stjömusjónaukanum að himni árið
1609.“
Síðan hefur mikið verið horft út í himin-
geiminn með stöðugt betri tækjum. Og hér
birtist tiltölulega nýleg frásögn úr norska
blaðinu „Farmand", sem aftur byggist á
greinum úr „Seience".
Linda Morabito var eiginlega að leita að
stjömunni AGK3-10021, og það var ekki
talið neitt vandaverk. En afstaða stjamar-
innar til 10 gæti aukið nákvæmnina við
útreikninga á braut tunglsins. Þá uppgötv-
aði hún ský, líkt og regnhlíf í laginu, sem
steig 280 km upp fyrir sjóndeildarhring IO.
Þetta var merkileg uppgötvun. í fyrsta sinn
höfðu menn fengið vitneskju um virk eldgos
utan jarðar. Uppgötvunin var gerð föstudag-
inn 9. marz 1979, og áður en mánudagur
var mnninn upp, var búið að finna sex eld-
gos á IO.
Síðan hafa stjömufræðingar og jarð-
fræðingar lagt fram stöðugt fleiri bita í það
púsluspil, sem er þekkingin á ofsalega virku
tungli. Vitað er, að þvermál IO er 3640 km,
að það snýst umhverfís Júpíter í að meðal-
tali 421.600 km fjarlægð og að yfírborð
þess er samsett af brennisteini og brenni-
steinstvísýringi, að ef til vill séu bráðin
silíköt í iðmm IO og að kjami þess kunni
að vera úr jámi.
í tveimur greinum í tímaritinu „Science"
hefur nýlega verið skýrt frá því, að geysi-
mikil hraunflóð séu að minnsta kosti á
þremur stöðum á IO. Þetta hafi verið stað-
fest með rannsóknum á stjömuathugunar-
stöð á Hawaii. Lögunin varð ekki greind á
myndum Voyagers og bendir það til þess,
að landslagið sé breytilegt: Rauðglóandi,
brennheitt og síbreytilegt helvíti. Stærst
hinna þriggja hraunflóða er á Loki-Patera
svæðinu og er um 200 km í þvermál.
IO er auð reikistjama, án storma og gufu-
hvolfs og sennilega em engir gígir þar
heldur. Eyðingin kemur sennilega að innan,
frá fljótandi brennisteinstvísýringi undir
miklum þrýstingi. Hann vellur upp á yfír-
borðið eins og hjá gosbmnni. Þegar það
gerist, springur vökvinn og verður að gas-
og ísskýjum, sem líða út í nístandi kaldan
geiminn. Um leið brestur skorpan, sem var
yfír brennisteinstvísýringnum, sem hvarf.
Sennilega renna hraunflóðin og fijósa sam-
an mjög fljótt. Stórir, hvítir blettir nálægt
miðbaug 10 benda til þess.
10 er bundið í eilífri togstreitu milli þess
og nágrannatunglanna Evrópu og
Ganymedus. Þyngdaraflið togar og rífur í
yfírborð 10 og veldur þar_ hæðum og dæld-
um, „flóði" og „Qöm“. Á ýmsum stöðum
hækkar og lækkar yfírborð 10 um hundrað
metra annan hvem dag. Sennilega er það
þessi virkni, sem veldur hitanum í ytri lögum
10.
Maður myndi kjósa að hringsóla um þetta
litla tungl í ömggri íjarlægð frá eldgosun-
um. Fyrir neðan myndi maður augum líta
stórkostlegra og æðisgengnara landslag en
hægt er að ímynda sér. Helvíti í vora sól-
kerfí hlýtur að vera 10, hið glóðheita
andrúmsloft Venusar eða hinir hræðilegu
stormar á Júpíter. í samjöfnuði er hin blá-
græna Móðir jörð paradís.
IO er auð reikistjarna,
án storma og gufuhvolfs
og sennilega eru engir
gígir þar heldur. Eyðing-
in kemur sennilega að
innan, frá fljótandi
brennisteinstvísýringi
undir miklum þrýstingi
Fáir staðir ísólkerfi okkargeta verið
líkari hinu fræga víti (Inferno) Dantes
en litla Júpíterstunglið 10. Það erþó
ekkimiklu minna en tunglið okkar, en
Júpíter er svo stór. Arið 1979flaug
gervihnötturinn Voyager Iþarna hjá, og
þá uppgötvaði handarískur verkfræðing-
ur, kona reyndar, eldgos á einni mynd-
inni, sem gervihnötturinn hafði sent til
jarðar. Nú hafaþrjú hraunflóð fundizt.