Lesbók Morgunblaðsins - 24.10.1987, Blaðsíða 6

-f
ÞJÓÐMINJAR
Leiði Angeliku Krilger í gamla kirkju-
garðinum við Aðalstræti. — Angelika,
kona N. S. Krilgers Iyfsala, lézt voveif-
lega 1882 og átti ekki að fá leg í
kirkjugarði, en Krilger fékk leyfi til
að jarðsetja hana í garðinum bak við
lyfjabúðina. Þar hafði hins vegar verið
kirlgugarður áður en Kriiger fékk að
taka horn af honum fyrir kálgarð,
þannig aðhún fékk þó leg í vígðri mold.
Leiðið var lengi hulið af bárujárns-
girðingu en við stækkun Landsímahúss-
ins var það fjarlægt. — Sjá má, að hinar
vönduðu steypujárnsgirðingar voru þá
brotnar og skemmdar, en þær eru nú
í Arbæjarsafni.
Legsteinninn brotnar
ogletur hans máist
í vindum
Margir leggja leið sína á ferðum um landið í
kirkjur og kirkjugarða. Kirkjurnar geyma
oft gamla og fagra dýrgripi, sögulegar og
menningarsögulegar minjar, og sjálfar eru
þær einnig oft með elztu húsum í landinu
og sýna gamla byggingargerð, sem nú er
víðast að hverfa. — Kirkjugarðarnir eru
hver með sínu svipmóti. Hinir elztu eru oft
kringlóttir, látlausir, grafimar nánast
óreglulegar, grónar þúfur, legsteinar eða
minnisvarðar fáir, og alls engir í hinum elztu
görðum, einkum þeim, sem nú em aflagðir.
Annars staðar má sjá minnismerki frá ýms-
um tímum. Legsteinar og umgerðir um
grafir eru með ýmsum hætti og af tízku
síns tíma. Fáeinir minnisvarðar em gamlir,
en víða em þeir famir að láta á sjá. Lítt
er um þá hirt og sjaldnast em þeir lagfærð-
ir á neinn hátt er þeir skemmast. — Mest
áberandi em sums staðar hinar gömlu, stóm
útlendu steinhellur á Jeiðunum, oftast þá á
gröfum presta og annarra fýrirmenna.
Flestir em þessir steinar nokkurra alda
gamlir. En fyrir kemur jafnvel, að á stöku
stað sjáist íslenzkur stuðlabergsdrangur eða
Baulusteinn með gömlu miðaldaletri, en
rúnasteinar, sem hafa verið hér í fáeinum
kirlcjugörðum frá síðara hluta miðalda, em
nú orðnir fáir eftir á sínum stað. Sumir em
komnir á söfn, aðrir hafa glatazt, sokkið í
jörðu eða jafnvel verið brotnir og hafðir í
vegghleðslu.
Hver slíkur minnisvarði ber með sér blæ
síns tíma. Og oft koma þessir fomu legstein-
ar manni skemmtilega á óvart, því að lengst
af hefur verið talið, að íslendingar hafi
ekki kunnað að fást við grjót, nema þegar
þurfti að hlaða því í veggi, og hafí þá kunn-
áttan nær einvörðungu verið fólgin í að
hlaða steinunum hveijum ofan á annan. En
geta eða kunnátta til að höggva þá til og
laga svo að þeir féllu hver að öðmm, hvað
þá að líma saman steina í húsveggi, hafí
ekki verið til meðal fslendinga. Menn hafí
orðið að nota steinana til hleðslu eins og
náttúran skildi við þá, með þeim árangri,
að slíkir veggir stóðu sjaldnast óhaggaðir
lengi, enda vom byggingamar allar for-
gengilegar.
Þegar betur er áð gáð, sést að íslending-
ar hafa á ýmsum tímum fengizt vð Ieg-
steinasmíðar af mikilli snilld. Nægir þá að
minna á ýmsa miðaldasteinana, sem fyrr
em nefndir, bæði rúnasteina og steina með
vafalaust íslendingum eftir áletmninni að
dæma. Slíkir legsteinar hafa víðar verið til
hér í nálægum kirkjugörðum. Víða á Rang-
árvöllum hafa verið íslenzkir legsteinar frá
17. og 18. öld, og má enn sjá nokkra þeirra,
t.d. á Keldum, og vestur á Dagverðamesi
em afbragðsvel höggnir legsteinar yfír fólk
á síðustu öld, líklegast gerðir nærri síðustu
aldamótum af manni þar vestra. — Þannig
má vera ljóst, að á ýmsum tímum hafa ver-
ið hér uppi menn, sem kunnu að fara með
hamar og meitil og högðu hagleik og list-
gáfu til að bera, sem var eins og best gerðist
með erlendum þjóðum. Fæstir þessir stein-
smiðir hafa þó verið sérlærðir í steinhöggv-
araiðn, þótt þeir kunni að hafa forframazt
að einhveiju marki erlendis.
Eitt fyrsta verk mitt, er ég kom til starfa
við Þjóðminjasafnið, var að fara upp að
Reykholti í Borgarfirði og hreinsa og lilynna
að gömlum legsteinum í kirkjugarðinum
þar. Steinamir voru höggnir á Húsafelli úr
sandsteinshellum úr árgiljunum þar, flestir
úr blárauðum sandsteini, en fáeinir úr
gráum steini, afarfallegum áferðar og stein-
amir einnig hreinasta snilld að gerð. Þessa
Húsafellslegsteina má sjá víðar í nálægum
kirkjugörðum, og jafnvel hafa þeir borizt
norður í land. — Allt frá þessu hafa kirkju-
garðar og legsteinar verið mér einkar
hugleiknir. Hefi ég leitazt við að skoða
kirkjugarða sem og kirkjur á ferðum mínum
um landið, enda er þar oft margt merkilegt
að skoða og kirkjugarðamir em merkilegur
hluti af menningarminjum þjóðarinnar.
Minnismerki í íslenzkum kirkjugörðum
eru þó yfirleitt einföld og látlaus. Jám-
krossa og jámgrindverk, sem enn sjást á
stöku stað, einkum í kirkjugörðum í þétt-
býli, em flest frá síðustu öld. Ef gengið er
t.d. um gamla kirkjugarðinn á Melunum í
Reykjavík má þar sjá enn í gamla hluta
garðsins mörg hinna gömlu leiða með jám-
grindverkum, vönduðum legsteinum og
umbúnaði frá því síðla á síðustu öld. Sum
þessi minnismerki em í góðu lagi, sum hafa
hlotið viðgerðir en önnur em miður hirt,
orðin brotin og skekkt, og ýmsum hefur í
reynd verið kastað er menn töldu ekki
ástæðu til að hafa þau lengur á sínum stað.
Fyrir nokkmm ámm var ég staddur á
Þingvöllum með þjóðminjaverði Finna, C.J.
Gardberg, og vomm við staddir í gamla
kirkjugarðinum þar. Þar em enn nokkrir
gamlir jámkrossar í garðinum. Þá sagði
hann mér, að hann hefði eitt sinn verið
staddur í gömlum kirkjugarði í Finnlandi
og var þar að virða fyrir sér gamla steypta
jámkrossa. Þá kom til hans Þjóðveiji, sem
greinilega þekkti eitthvað til slíkra hluta
og sagði: Þessa krossa skuluð þið varðveita
vel. Þeir fara að verða sjaldséðir. — Þetta
sagði Gardberg að við skyldum athuga hér
á Islandi einnig.
Nú um nokkurt skeið hefir farið fram á
vegum sænska þjóðminjavarðarembættisins
vandleg könnun á gömlum kirkjugörðum í
Svíþjóð, bæði á legsteinum og ekki sízt á
girðingum um leiði. Ástæðan til að verk
þetta var hafíð var ekki sízt sú, að á síðustu
ámm hefur það farið eins og eldur í sinu
um Svíþjóð að slétta og jafna gamla kirkju-
garða, rífa burt gamlar girðingar og leg-
steina og leggja grasþökur yfír garðana.
0g orsök þessa var einkum sú, að mönnum
þótti umhirða garðanna orðin erfíð, mikið
verk að slá og hirða ójöfn leiði, og hins
vegar vom girðingar víða orðnar skemmdar
og brotnar. Þá þótti einfaldasta ráðið að
lyðja þeim burtu og losna þannig við fýrir-
höfti, gera hlutina einfaldari.
Þetta varð mér orsök til að hugleiða enn
á ný hvemig ástandið er hér á landi. Eins og
í upphafi segir, em enn hér í kirlcjugörðum
merkileg minnismerki, sem sum hver em í
hættu, og þarf að gera mikið átak í bættri
hirðingu og umönnun þeirra.
Oft hefí ég verið spurður ráða um með-
Járngirðing umhverfis Ieiði / Hvalsneskirkjugarði og jámkross innan girðingar-
innar. — Fjær má sjá annan jámkross og yngri legsteina og legstaðagirðingar.
íslendingar hafa á
ýmsum tímum fengizt
við legsteinasmíðar af
mikilli snilld og
varðveizla þeirra er hluti
af umhverfisvemd.
Þama höfum við ekki
staðið í stykkinu og má
sjá mörg hryggileg dæmi
um það.
Eftir ÞÓR MAGNÚSSON
Jámkross á leiði Jóns Ambjamarsonar
og Marsibilar Jónsdóttur í Kirkju-
hvammskirkjugarði í Húnavatnssýslu.
Jón dó 1859 en Marsibil 1887, „sæmdar-
hjón frá Syðsta-Hvammi“, eins og
stendur á krossinum.— Armar krossins
enda á fornan hátt með þrískiptingu,
tákni heilagrar þrenningar.
latínuletri, og gangi maður t.d. um kirkju-
garðinn á Görðum á Álftanesi hér rétt hjá
Reykjavík má sjá þar forkunnarvandaða,
stóra og veglega legsteina frá 17. og 18.
öld. Þeir era höggnir úr grjóti þar úr Garða-
holtinu af einhveijum óþekktum mönnum,