Lesbók Morgunblaðsins - 24.10.1987, Page 12

1 r S A L D A R F w O L K 1 Ð 2
FÁTT BFNDIR
I II HFRNADAR
F.DA OFRIDAR
Fomleifafræðingar hafa oft á orði, að atferli skilji ekki eftir sig neina stein-
gervinga — en fornleifafundir gefa samt margvíslegar upplýsingar um
fjölmörg önnur atriði í lífsferli Cro-magnonmanna. Allt frá árinu 1975 hefur
bandaríski fomleifafræðingurinn Olga Soffer frá Illinois-háskóla unnið að
því ásamt sovézkum starfsbræðrum sínum og -systmm að rannsaka og grafa
upp fomleifar á fundarstað einum, Mez-
hirich, í Úkraínu, þar sem fyrir 150 öldum
hafði staðið þorp ísaldarmanna, en uppistað-
an í híbýlum þeirra hafði verið reist úr
stórgerðum beinum 149 lagðsíðra mamm-
úta, sem í þá daga hafa átt beitilönd sín á
gresjum Úkraínu. Hreysin, sem yfirleitt
voru einungis 3,4x5,8 m að grunnfleti, gefa
samt til kynna að nokkur hluti fólks innan
ættbálkanna hafí búið saman í litlum kjama-
Qölskyldum, en aðrir meðlimir ættbálksins
hafl búið saman í fjöimennum hópum. Er
og talið líklegt, að innan slíkra samvista-
hópa hafi tíðkast fjölkvæni. Rannsóknarliðið
í Úkraínu getur aðeins komið með vissar
getgátur um það atferlismynstur, sem kann
að hafa verið ríkjandi í fjölskyldulífí manna
á þessum slóðum á ísöld; ekkert af þeim
fomleifum, sem fundizt hafa, gefur vísbend-
ingu um það, hvort Cro-magnonmenn hafí
iðkað einkvæni eða hvort þeir hafl tíðkað
að taka sér margar konur.
Greinileg Stéttaskipting
Það er því raunar með öllu óljóst, hvort
karlmenn á ísöld hafí yfírleitt aflað sér
í samfélögum
ísaldarmanna var
greinileg stéttaskipting
og fólk varði miklum
tíma í að búa til
skrautmuni og það átti
sumstaðar skartklæði...
Cro-magnon maðurinn
réði yfir tungumáli og
hafði myndlist fyrir
augunum á veggjum
hellanna.
kvenna með því að ræna þeim þannig að
til reglulegs brúðkaups hafi komið. Engar
hellaristur sýna til dæmis einn veiðimann
kasta spjóti sínu í annan fyrir að ræna konu
og vera í þann veginn að hafa á brott með
sér. Húsagerðin í Mezhirich gefur á hinn
bóginn vissar vísbendingar um félagslega
hætti fólks á ísöld. í ljós hefur komið, að
mammútabeinunum var raðað upp af mestu
nákvæmni til að mynda veggi. Við smíði
eins kofans höfðu nær eingöngu verið notuð
löng bein; í öðrum kofa hefur 95 mammút-
kjálkum verið hlaðið upp ofan á hauskúpur
í snyrtilega hleðslu, sem einna helzt minnir
á íslenzka torfhleðslu úr klömbrum. Hafa
þau Olga Soffer og sovézkir vísindamenn
komið fram með þá getgátu, að mismunur-
inn á byggingarlagi einstakra kofa í þyrp-
ingunni kunni að standa í einhvetju
sambandi við átrúnað ísaldarfólksins eða
helgisiði, og hafl því hleðslumynstrið ef til
vill einhveija dýpri merkingu, sem vísinda-
menn 20. aldar eiga erfítt með að ráða í.
Sjálf stærð híbýlanna gefur á hinn bóginn
langtum meira til kynna um lifnaðarhætti
ísaldarmanna. Fomleifafræðingamir, sem
unnið hafa að uppgreftrinum í Mezhirich,
eru þeirrar skoðunar, að þurft hafí um það
bil tíu manns í fímm daga til þess að reisa
einn slíkan íbúðarkofa; fyrst varð að safna
nothæfum beinum úr loðfílum saman og
flytja þau síðan á fyrirhugaðan byggingar-
stað, ef til vill á sleða á harðfenni að
vetrarlagi, þá þurfti að raða þeim upp á
réttan hátt, þannig að úr yrði stæðileg vegg-
hleðsla í nothæft íbúðarhreysi. Hópvinna
af þessu tagi felur í sér, að Cro-magnon-
menn hafí búið við stéttskipt samfélag, þar
sem forystumenn höfðu til að bera myndug-
leika til að stjóma hópvinnu og líta eftir
því, að hún væri réttilega af hendi innt.
Niðurgrafín jarðhýsi af mismunandi stærð,
allt í kringum þyrpingu íbúðarkofanna í
Mezhirich, hafa greinilega verið . forðabúr
íbúanna og rennir það enn frekari stoðum
undir þá skoðun manna, að samfélag ísald-
armanna hafí verið stéttskipt: „Sumir af
íbúunum hafa fengið stærri skerf af veið-
inni,“ segir Olga Soffer. „Sennilega hefur
það verið vegna þess, að þetta fólk átti svo
að sjá um að leggja til matarbirgðir við
sameiginleg hátíðahöld þorpsbúa eða ætt-
bálksins. Þessir einstaklingar hafa því notið
meiri virðingar innan hópsins."
Húsaskipan Og Launhelgar
Svo virðst sem á fsöld hafi þegar verið
komin á nokkuð föst húsaskipan og af-
mörkuð athafnasvæði þeirra einstaklinga
sem bjuggu saman í á að gizka 30 manna
hópi, þannig að röð og regla héldist betur
við lýði innan samfélagsins. ísaldarþorp,
sem grafín hafa verið upp í Frakklandi leiða
í ljós sérstök svæði fyrir matargerð, önnur
þar sem dýrum var slátrað, aðskilin svæði
þar sem bein vora brotin til mergjar, og enn
önnur þar sem tilfallandi sorpi var varpað
á hauga. Gataðar beinvölur og telgdar bein-
kúlur, sem fundizt hafa á afmörkuðum
stöðum innan kofaþyrpinganna, benda til
þess að einnig hafí verið um að ræða sér-
stakar vistarverar eða svæði, þar sem unnið
var að fatagerð.
Þeir vandlega skreyttu hellar, sem fundizt
hafa á ýmsum stöðum í Vestur-Evrópu,
höfðu líka sinn sérstaka tilgang í samfélagi
ættbálkanna — til að mynda við vígsluat-
hafnir, þar sem stálpuð böm vora tekin í
tölu fullorðinna, eins og fomleifafræðingar
álíta að tíðkast hafí í hellunum í Lascaux
í Frakklandi. Forstöðumaður Fommenja-
safns Frakklands, skammt frá París, dr.
Henri Delporte, er þeirrar skoðunar að hell-
amir kunni að hafa verið málaðir og flúraðir
með „myndaröðum úr arfsögnum eða til að
lýsa fomum hefðum ættbálkanna" í því
augnamiði að uppfræða æskufólkið í þeirri
vitneslq'u, sem ættbálkurinn hafði safnað á
löngum tíma. Veggmyndimar af kyrfílega
fagurhymdu hreindýri; eða af særðum
vísundi kynni að marka einhvem meirihátt-
ar áfanga í sögu ættbálksins — tákn um
missi mikilhæfs foringja eða þá velheppnaða
veiðiferð, sem á sínum tíma bjargaði fjöl-
mörgum fjölskyldum frá hungurdauða á
ströngum vetri. Þegar myndimar era skoð-
aðar 5 flöktandi bjarma frá steinkolutýra,
virðast dýrin á veggjunum öðlast líf. Það
er trúlegt, að launhelgar ísaldarmanna hafí
farið fram undir yfírstjóm hörgsgoða, sem
einnig kann að hafa gegnt hlutverki hómo-
pata og trúarleiðtoga alls ættbálksins. í
sumum hellum hafa fundizt tugir samstiga
spora æskumanna, er fylgja nákvæmu
mynstri, sem bendir til þess, að hellamir
hafí einnig verið notaðir til að fremja tryllt-
an, æsilegan hópdans — annað hvort
trúarlegs eðlis eða þá einungis til ísaldar
fagnaðar, eitthvað á borð við diskódans
nútímans.
KUML OG HAUGFÉ
Legstaðir þeir, sem Cro-magnonar bjuggu
framliðnum, bera þess glöggt merki, að
menn hafí á síðari hluta ísaldar trúað á líf
eftir þetta jarðneska líf, þótt þeir hafi hins
vegar oft á tíðum virzt vera nokkuð óvissir
um, hvers hinir dauðu þörfnuðust helzt á
síðari tilverastigum. í sumum þeirra á að
gizka 100 gröfum, sem fundizt hafa frá
síðari hluta ísaldar, höfðu alls engir gripir
eða fómargjafír verið lagðar með hinum
framliðna, honum til trausts og halds. í
öðrum gröfum frá þessum tímum hafa á
hinn bóginn fundizt kynstrin öll af gripum.
í 20.000 ára gamalli gröf í Sungir, skammt
frá Moskvu, hvíldi karlmaður, sem geftraður
hafði verið íklæddur serki skreyttum 2.000
fílabeinsperlum. Einnig fundust tveir dreng-
ir, sem greftraðir höfðu verið saman í einni
gröf og hjá þeim lögð spjót gerð úr ffla-
beini, 8.000 perlur úr beini, ijölmargir
hringir og ökklabaugar. Er ekki nokkur
vafí á, að svo ríkmannlegt haugfé hafí átt
að fylgja þeim á vegferð þeirra úr jarðvist-
inni, sakir tignar þeirra í samfélaginu, því
þetta era vissulega ekki gripir, sem ein stök
íjölskylda hefur getað safnað saman með
litlum fyrirvara og langt með drengjunum
tveimur í gröfína. Þama hlýtur því að hafa
komið til söfnun á gripum annað hvort hjá
öllum ættbálknum eða að minnsta kosti
meðal margra stórra ætta, sem hafa þannig
á tímum sorgar lagt fram sýnileg tákn sam-
stöðu innan ættarsamfélagsins. Erfiðara er
aftur á móti að skilja merkingu þess, af
hveiju menn vora greftraðir í svo mismun-
andi stellingum eins og raun ber vitni í
kumlum og gröfum frá ísöld. í öðra kumli,
sem fomleifafræðingar grófu upp á Ítalíu,
höfðu tveir drengir verið jarðsettir þannig,
að líkamamir hafa verið látnir hnipra sig,
og þeir lagðir þétt saman á grúfu. í öðrum
gröfum frá þessu tímabili hafa líkamar
framliðinna legið þráðbeinir og hafa verið
látnir snúa andlitunum upp móti himninum.
Handiðn, Verzlun
OgViðskipti
Notkun skartgripa í lifanda lífí meðal
Cro-magnonmanna segir okkur í rauninni
ennþá meira um lifnaðarhætti fólks á ísöld
og helztu hugðarefni þess. Ættbálkar, sem
beittu öllum sínum kröftum og allri sinni
útsjónarsemi til þess eins að lifa af við óblíð
skilyrði, hefðu naumast eytt í það dijúgum
tíma að dunda sér við að þræða marglitar
skeljar upp á þráð, smíða hálsmen úr tönn-
um ljóna og bjamdýra eða við að telgja
skrautkúlur og perluskart úr mammúts-
beinum og tönnum. Til þess að telgja til
50 beinkúlur úr tönnum loðffla hafa farið
um það bil 100 vinnustundir. Það er því
greinilegt, að ísaldarmenn álitu skrautgripi
nægilega þýðingarmikinn þátt í mannlegu
lífí til þess að eyða ómældum tíma í gerð
þeirra, og fólk hefur einnig á þeim tímum
haft huga á að búast skarti við hátíðleg
tækifæri, ekkert síður en nú á tímum.
Þeir hafa líka lagt heilmikið á sig til þess
að geta verið sæmilega prúðbúnir. Á
víðlendum sléttum Rússlands hafa fomleifa-
fræðingar grafíð upp skrautmuni úr rafí frá
Eystrasaltslöndunum, marglitar skeljar,
ættaðar sunnan frá ströndum Miðjarðar-
hafs, og á hinn bóginn hafa svo fundizt
munir úr mammútabeini víðs vegar um
Vestur-Evrópu, þótt heimkynni mammú-
tanna væra aðallega gresjur Rússlands og
Úkraínu, og því í mörg hundruð km fjar-
lægð frá uppranastað sínum. Um skeið var
það álit fræðimanna, að listrænir handverks-
menn á ísöld hafí verið á flakki um álfuna
þvera og endilanga til þess að komast hönd-
um yfír hentugan efnivið í skrautgripi þá,
sem þeir smíðuðu. Núorðið nýtur sú skoðun
þó meira fylgis meðal fomleifafræðinga. að
sjálft dreifíngarkerfi slíkrar vöru hafi verið
mun þróaðra og þá helzt í mynd verzlunar
og vöruskipta milli ættbálka sem bjuggu í
grennd hvorir við aðra. Þeir ættbálkar, sem
aðsetur höfðu við ströndina létu af hendi
vaming eins og skeljar til þess ættbálks,
sem bjó innar í landinu, og sá ættbálkur
notaði svo hluta af skeljabirgðum sínum í
vöraskiptum við annan ættbálk, sem bjó enn
innar á meginlandinu og svo koll af kolli.
Þama kann að hafa verið í gangi víðfeðm,
fomsöguleg verzlunarhefð með flóknu kerfí
vöraskipta milli ættbálkanna. Það er þó alls
ekki víst, að þessi vöruskipti hafí á þeim
tímum verið rekin beinlínis í hagnaðar-
skyni, heldur er alveg eins líklegt, að þau
hafí fyrst og fremst byggzt á sterkri þörf
ættbálkanna til að halda uppi föstum sam-
skiptum og félagslegum tengslum sín á
milli, og einnig til að fínna sér heppilega
maka. Þar sem verzlun var komin í fastar
skorður milli vinsamlega sinnaðra ættbálka,
höfðu að líkindum myndazt sterk tengsl og
samhygð milli nágrannanna, og því hægt
að leita til þeirra um stuðning, ef þörf
krafði og einhver hætta vofði yfír nágranna-
ættbálknum.
Fjölmenn Ættbálkamót
Ættbálkamir styrktu veralega tengslin
sín á milli með því að koma saman á fjöl-
menn ættbálkamót á ákveðnum stað og á
ákveðnum tíma. Á svæði einu, sem nú nefn-
ist Les Eyzies í Frakklandi, hafa fundizt
hundrað skrautgripa frá ísöld, þeirra á
meðal skeljar frá Miðjarðarhafsströndum
og frá ströndum Atlantsliafs. Svæði þetta
er miklu víðlendara heldur en sá landskiki,
sem fór undir nokkurt þorp frá þeim tímum,
svo að það er litlum vafa undirorpið, að
þama hafí verið fastur mótsstaður Cro-
magnon ættbálka. Líklegt er, að slík
fjölmenn mót hafí farið fram eftir föstum
siðvenjum, og hafí Cro-magnonmenn haft
það fyrir sið að koma reglulega saman með
vissu millibili til að eiga sér fastan vettvang
fyrir allsheijar helgisiðahald og til að þinga.
Þá má einnig líta svo á. að slík mót hafi
að minnsta kosti í og með verið haldin til
þess að kynna fyrirmönnum hinna ýmsu
ættbálka upprennandi ungmenni, sýna sig
og sjá aðra. Þá kunna menn líka að hafa
verið á höttunum eftir heppilegum maka á
slíkum stórmótum. Ættbálkur, sem ef til
vill taldi einungis nokkra tugi ættmenna,
hlaut að hafa upp á takmarkað lið ungra
kvenna og karla að bjóða til mökunar inn-
byrðis og því fremur leitað eftir heppilegum
einstaklingum úr röðum annarra ættbálka.
Þeir skrautlegu munir, sem fundizt hafa á