Lesbók Morgunblaðsins - 07.11.1987, Qupperneq 4

/nnan skamms kemur út hjá Bókaútgáfu Menningarsjóðs ný bók um Bólu-Hjálmar eftir dr. Ey-
stein Sigurðsson. Þar erjöfnum höndum rakinn æviferill Hjálmars oggerð grein fyrir yrkisefnum
hans og skáldskap á einstökum tímabilum í lífí hans. Einnig er þar fjallað um form- og stílein-
kenni Hjálmars og rætt um stöðu hans í bókm enn tasögu þjóðarinnar. Hjálmar var kvæntur Guðnýju
Ólafsdóttur en hún andaðist árið 1845. Hér fer á eftir stuttur kafli úr bókinni, þar sem fjallað er um
erfíljóð þau sem Hjálmar kvað eftir konu sína. Þar á meðal er kvæðið Andvaka, svipmikið og áhrifaríkt
skáldverk sem teljast má meðal fremstu Ijóða hans. Einnig fylgir hér með kafíi sem hefur að geyma
yfírlit yfír Ijóðagerð Hjálmars fram til 1853.
Erfiljóð Bólu-Hjálmars
um Guðnýju konu suia
í Bólu í Blönduhlíð. Af bæ Hjálmars og Guðnýjar sést nú ekki neitt og bærinn, sem stóð þar síðast er horfinn einnig, en til
þessa hafa staðið þar uppi heldur hrörlegar leifar gripahúsa, hlaðin að hluta úr klömbruhnaus. í baksýn er Bólugil.
Kafli úr nýrri bók um
Bólu-Hjálmar, ævi hans
og skáldskap.
eftir
DR. EYSTEIN
SIGURÐSSON
Guðný, kona Hjálmars,
lést 1845 og hefur sá
atburður vafalaust verið
þyngsta áfallið sem hann
varð fyrir á rysjóttri ævi.
Eftir hana látna hefur
hann ort fímm kvæði ef
allt er talið, tvö örstutt, Guðný óg Graflet-
ur, og þijú löng, Andvöku, Harmakvein ...
(síðar Sorgarlæti...) og Ekkilsgælu. Auk
þess er Vonarhlátur þess trúaða sprottinn
af þessu tilefni þótt erfíljóð geti það ekki
kallast.
Um aldursröð eða tilurðasögu þessara
kvæða eru engar upplýsingar, ef frá er tal-
ið að í handritinu bls. 467, 4to III, segir
Hjálmar að Andvaka sé „það fyrsta ljóð sem
höfundur þess orti fyrstu nótt sem hann
háttaði einn í hvflu sinni eftir greftrun konu
sinnar" í Lbs. 467, 4to II (um 1874) segir
hann að Andvaka og Harmakvein ... (Sorg-
arlæti...) séu kveðin „1845, litlu eftir
jarðarför konu höfundarins," f Lbs. 1507,
8io ársetur hann Andvöku 1846 og í Lbs.
467, 4to Ii ársetur hann Ekkilsgælu 1845.
Hins vegar hefur Eberhard Rumbke tekið
þetta efni til meðferðar í riti sínu um Hjálm-
ar, og telur hann kvæðið Guðný vera fyrstu
tilraun Hjálmars til erfiljóðagerðar eftir
hana sem hann hafi aldrei haldið áfram
með. Síðan hafí hann ort Harmakvein. . .,
kvæði með hefðbundnum efriljóðasvip, en
verið óánægður með það, og hafi næsta til-
raun hans verið Ekkilsgæla, kvæði með
viðlagi og vikivakasvipmóti. Enn hafi hann
ekki verið ánægður, og þá loks hafi hann
kveðið Andvöku, stórbrotið leiðslukvæði og
tvímælalaust rismesta minnisvarðann sem
hann reisti konu sinni.
Gera má þá athugasemd við þetta að
kvæðið Guðný er skýrt afmörkuð smámynd
sem vel má standa ein, svo sem Hjálmari
hefur líka verið Ijóst er hann ritaði það í
Bertelskver nálægt 1848. Þar fyrir má vera
rétt að það sé fyrsta tilraun hans til erfíljóða-
gerðar eftir konu sína og að öðru leyti
virðast röksemdir Rumbkes fyrir aldursröð
kvæðanna haldgóðar.
Svo vikið sé að einstökum verkum þá er
Guðný, sem getið var, hnitmiðuð smámynd
af höfundinum er hann hallar höfði sínu að
bijósti konu sinnar látinnar og rifjar upp
þá tíð er hún var gefín honum „að drottins
vilja“ og „mað frænda ráði“. Grafletur er á
hinn bóginn rislítil eftirmæli, bersýnilega til
þess ætluð að varðveitast í kirkjunni á
Miklabæ þar sem hún var grafín. I 467III
misfer Hjálmar þar með dánardag Guðnýj-
ar, telur hann 25. í stað 24. júní (rétt í
1507), og í 467III og 1507 telur hann böm
þeirra sjö í stað sex sem vitað er um, og
er ekki kunnugt um skýringar á því.
Harmakvein er langt erfiljóð, 25 erindi,
í hefðbundnum stfl, auk tveggja niðuriags-
vísna. Þar lýsir Hjálmar sorg sinni, en
huggar sig við að senn líði að því að þau
hittist aftur hinumegin grafar og felur allt
í guðs vald. í þessu kvæði beitir Hjálmar
nokkuð spumingum og upphrópunum
(Ó,...) til að túlka sorg sína, sem verður
til að undirstrika örvæntingartóninn S því,
auk þess sem trúarsannfæring hans kemur
þar skýrt fram. Að öðru leyti er hér þó
ekki um sérlega stórbrotið verk að ræða,
enda jaðrar við að það sé með nokkru at-
vinnusviði, einkum ffaman af.
Ekkilsgæla er styttra, 16 erindi, og með
viðlagi sem gefur því vikivakasvipmót. Þar
leggur Hjálmar líka meiri áherslu á að rilja
upp fagrar minningar úr sambúð þeirra
hjónanna, lýsir því síðan að eftir skipan
guðs hafí þau verið aðskilin, og nú bíði
hann sjálfur eftir kalli þaðan. Hin sára sorg,
sem er viðfangsefni hins kvæðisins, er hér
miklu síður áberandi, höfundur sættir sig
við úrskurð guðs, ber greinilegan trega í
bijósti eftir konu sína og hlakkar til endur-
fundanna.
Andvaka er þó langsvipmest og enda
lengst þessara verka, 44 erindi undir fom-
yrðislagi. Þetta er leiðslukvæði og að formi
til iýsing á hugsunum skáldsins á andvöku-
nótt. í átta fyrstu erindunum er mjög
svipmikil lýsing á nístandi sorg og ein-
manaleika höfundarins, hann lýsir því
hvemig dimmir, hann drúpir höfði og „skýr-
ist sálarsjón / í svartnættinu." Allt
umhverfíð er myrkt og ógnvekjandi, nátt-
úran afskræmd, syndahegning yfirvofandi.
.. .náttgali Lóðins
læsir fjöðrum,
þrumir þöguU,
á þelg'um uppi,
og
Yfír fllverka
eiturdölum
hanga hegningar
hræðileg ský...
í 9,—13. erindi er snúið við blaðinu og
lýst fyrstu fundum og sambúð þeirra hjón-
anna með hugljúfum og skáldlegum
myndum, sem hljóta aukna skerpu af ógnar-
lýsingunum sem á undan fara. Þar er m.a.
þessi vel gerða lýsing á hjónabandi þeirra:
Einn var líkhamur
okkar beggja,
ein sál og andi
á eitt ráð fallin,
eitt hjóna hjarta
og hendur samtaka,
eitt yndi báðum
það öðru var.
í 14.—18. erindi lýsir hann hins vegar
andláti Guðnýjar og átakanlegri sorg sinni,
m.a. þannig:
Bólu-Hjálmar. Eftir teikningu
Ríkarðs Jónssonar, sem byggð
var á lýsingum sjónarvotta.