Lesbók Morgunblaðsins - 07.11.1987, Page 7

sólskini og annars konar hagstæðum skil-
yrðum. Nauðsyn sáningar, ræktunar og
Uppskeru á réttum tíma leiddi til furðu ítar-
legra rannsókna á gangi himintungla,
nákvæms tímatals og stærðfræðiafreka.
Mayamir höfðu myndað hugtakið núll til
hagræðis við stærðfræðiiðkanir, löngu áður
en Evrópubúar hófu að nota það. Sömuleið-
is var tímatal eldra og betur útreiknað en
það júlíanska sem var notað í Evrópu á
tímum landvinninganna í Mexíkó.
Borgin Sem Skógurinn
Geymdi
Það var heitt og rakt í rútubflnum á leið
frá San Cristobal en eftir rúmlega tveggja
tíma akstur var keyrt inn á afleggjara sem
var merktur Palenque. Borgin dularfulla
sem Spánverjar höfðu heyrt svo mikið um
en fundu ekki fyrr en 1773 hafði átt sitt
blómaskeið milli 300 og 900 e.Kr. Hún var
voldug og rík og talið er að konungar Maya
hafi setið þar. Það var ekki fyrr en seint á
19. öld að skipulagðar rannsóknir fóru fram
á rústunum en það var ekki fyrr en á þeirri
tuttugustu að hreinsað var almenniiega utan
af þessari stórkostlegu borg.
Það var þó ekki fyrr en 1952 að mexí-
kanski fomleifafræðingurinn Alberto Ruz
fann inngang niður í aðalmusterið á staðn-
um. Þar lágu þröngar tröppur niður og á
botninum fannst gröf eins af konungum
svæðisins.
ElNN MERKILEGASTIFORN-
LEIFAFUNDUR í MEXÍKÓ
Það sem fannst í gröfinni vakti heimsat-
hygli. Steinninn yfir gröfinni var fagurlega
skreyttur og þegar hann var fjarlægður
komu í ljós jarðneskar leifar konungsins.
En það sem mesta athygli vakti var stórkost-
leg mósaíkandlitsgríma. Því miður þá var
þessi gríma eitt af þeim verkum sem stolið
var úr Mannfræðisafninu í Mexíkóborg fyr-
ir tveimur áram í frægu ráni.
Einungis hluti Palenqueborgar hefur ver-
ið grafinn upp því mjög kostnaðarsamt er
að halda gróðrinum, sem vex mjög hratt, í
skefjum. Talið er að um 10.000 ókannaðir
staðir séu enn í Mexíkó en stjómvöld hafa
hreinlega ekki efni á að grafa meira. Annað
mannvirki sem vekur athygli í borginni er
stjömuskoðunartuminn. Hann þykir e.t.v.
ekki stór á nútímamælikvarða en lýsir samt
vel hve langt Mayamir höfðu náð í stjömu-
fræðinni.
Eftir að hafa dvalið góðan hluta af degin-
um í Palenque var gist á hóteli í nágrenninu.
Það sem vakti athygli greinarhöfundar var
hinn mikli fjöldi Frakka sem hann hitti á
þessari hringferð sinni. Hinsvegar vora mjög
fáir Bandaríkjamenn á ferðinni og gat eng-
inn gefið mér viðunandi skýringu af hveiju
þetta væri. Næsta dag hélt síðan rúta full
af Frökkum og einum fslendingi til Uxmal.
Nafnið þýðir þrisvar sinnum á Mayamáli
og er það talið benda til að borgin hafi
verið byggð upp þrisvar sinnum. Það er
fomleifafræðingum enn mikil ráðgáta hvað
olli eyðingu borgarinnar. Fundist hafa leifar
mikilla mannvirlq'a sem eyðilögð hafa verið
af mannavöldum löngu fyrir tíma Spán-
veija. Meðal tilgáta um þessa eyðileggingu
era: innrás annarra ættbálka, náttúraham-
farir eða hreinlega að íbúamir sjálfir hafi
eyðilagt borgina.
Það sem gerir allar rannsóknir erfiðar
er hin skipulagða eyðilegging sem Spán-
vejjar stóðu fyrir eftir að þeir höfðu lagt
undir sig Mexíkó. Það verður líklegast aldr-
ei fullvíst, á hve hátt stig menningin komst
í landinu. Spánveijar eyðilögðu kerfísbundið
allar byggingar, borgir, listaverk og mynda-
letursáletranir og yfirleitt allt, sem gaf
vísbendingu um það menningarstig sem
þessir fomu Ameríkumenn höfðu náð. Af
svo miklum ákafa reyndu þeir að undiroka
og kristna Nýja heiminn. Það sem vitað er
um Mexíkó tilfoma, hefur verið ráðið af
brotum og rústum mustera og borga (mik-
ill hluti Mexíkóborgar er byggður á rústum
frá Aztekum), sorpi, sem fleygt hefur verið
í námunda við eldgamla mannabústaði, eða
höggmyndum og skartgripum sem stundum
finnast í gröfum eða hafa verið hulin ryki
eða framskógargróðri. Heildarmyndin er
átakanlega ófullkomin og undirorpin stöð-
ugri endurskoðun og leiðréttingu eftir því
Chac-mol stytta í musterí vigamannanna í Chichen-Itza.
Séð yfir rústirnar í Palenque. Stförnuskoðunartuminn stendur enn aðmestu leyti.
Musterið í Palenque þar sem gröf konungsins með öilum fjársjóðunum fannsk
sem uppgötvun fomleifastöðva fjölgar og
uppgröfiir leiðir í ljós.
VlNSÆLT KVIKMYNDAEFNI
Þessar dularfullu Mayaborgir hafa verið
vinsælt efni fyrir kvikmyndaframleiðendur
frá Hollywood. Þar má t.d. nefna að mynd-
in „Against All Odds“ þar sem Phil Collins
söng titillag myndarinnar, var tekin að hluta
í Uxmal. Það er því auðvelt að lygna aftur
augunum og láta sem maður sé Jeff Bridges
í eigin persónu því andrúmsloftið leyfir hug-
myndafluginu að fara á fulla ferð.
En höldum okkur nú við staðreyndir. í
Uxmal sem og hinum borgunum er það hin
stórkostlega bygginarlist sem hefur vakið
undran og aðdáun bæði fræði- og leik-
manna. Fomleifafræðingurinn Peter D.
Harrison frá Háskólanum í Nýju-Mexfkó
skrifar: „Hvergi er leyndardómur Mayanna
betur varðveittur en í byggingarlist þeirra.
Ef aðeins veggimir gætu talað þá myndum
við geta opnað örlítinn glugga milli menn-
ingar þeirra og okkar."
Annar þekktur fomleifafræðingur, Jer-
emy Sabloff frá sama háskóla, telur að
menning Maya sé mun eldri en áður var
talið. Vitað er nú að þeir byggðu stór stein-
musteri 300 fyrir Krist og það þýðir að
menningin átti sér blómaskeið á sama tíma
og hellenska menningin var upp á sitt besta
í Grikklandi. Kannanir hafa rennt stoðum
undir þær kenningar að Mayaborgimar
hafí ekki einungis verið bústaður presta og
þar með helgistaðir, heldur og íverustaður
Qölda fólks. Aður var talið að flestar borgir
Maya hefðu einungis verið staður guðanna
og útsendara þeirra þ.e. prestanna.
Smám saman hafa þeir kennimenn sem
haldið hafa því fram að hin stórkostlega
menning Mesoameríku hafi komið annars
staðar frá, orðið að lúta í lægra haldi. Með-
al þessara kenninga hafa t.d. verið að
menningin hafi borist frá borginni týndu,
Atlas, eða jafnvel utan úr geimnum, saman-
ber fáránlegar en skemmtilegar kenningar
Svisslendingsins Erich von Danikens.
Amerí-
skir kennimenn, sérstaklega þá mexíkan-
skir, telja það móðgun að þessi menning
hefði ekki getað þróast sjálfstætt í þessari
heimsálfu. Þetta sannast einna best á bygg-
ingarlist Mayanna en hún á lítið sem ekkert
sameiginlegt með þeirri evrópsku eða
egypsku.
Allt Eyðilagt Eftir
HvertTímabil?
Timatal Mayanna komst I fréttir hér á
íslandi vegna samkomu Þrídrangs á Snæ-
fellsnesi í sumar og sjónvarpsþáttar um
þann atburð. Tímatal Mayanna var byggt
upp af vissum tímaskeiðum, venjulega 52
áram. Við höfum þegar minnst á að forn-
leifafræðingar hafa rekist á fomar borgir
sem hafa verið gereyðilagðar. Ein kenning-
in er sú, að Mayarnir hafi sjálfir eyðilagt
þessa bústaði eftir hvert tímabil til að byija
upp á nýtt. Þetta er erfitt að sanna eins
og annað í mann- og fomleifafræði en vitað
er að Mayar byggðu nýjar byggingar ofan
á gömlum granni.
Eitt af aðaleinkennum byggingarlistar
Maya var stirðleiki — þeir kunnu nefnilega
ekki að búa til boga. Þetta gerði að verkum
að allir inngangar urðu að vera ferkantaðir
og þetta takmarkaði mikið stærð herbergja.
Byggíngamar virðast því margar mjög
klossaðar en þeir bættu þetta upp með stór-
koslegum veggskreytingum.
Hreinum Meyjum Var Fórn-
AÐ í LlNDINA
En nóg um byggingarlist Mayanna því
nú liggur leið okkar til stærstu og líklega
ækktustu borgar þeirra, Chichen Itza.
Nafnið þýðir „Við Lindina" og vísar til mikil-
vægis þessa staðar fyrir íbúana. Borgin var
sú fyrsta sem grafin var upp enda er hún
einungis í 150 km fjarlægð frá Merida,
höfuðborg Yucatan-fylkis.
Lándin, eða cenoten eins og þetta náttúra-
fyrirbæri er nefnt á spænsku, er geysistór
náttúraleg uppspretta gerð úr kalksteini.
Hún er um 100 m í þvermál og á brúninni
byggðu Mayamir steinpall þannig _að um
20 m era niður að vatnsbrúninni. Á flötu
og þurra landi vora þessar lindir næstum
eina vatnsuppsprettan fyrir fólkið, en á
Yucatanskaganum era milli 20 og 30 svona
lindir. Ldndin við Chichen Itza er sú stærsta
og frægasta því hún var ekki einungis vatns-
uppspretta heldur og fómarstaður. Frá
steinbrúninni var fómað; bæði mönnum og
ýmsum dýrgripum fleygt í vatnið. Sagan
segir að ofast hafi verið fómað hreinum
meyjum og hafi verið bundnir steinar við
fætur þeirra til þess að þeim tækist ekki
að skríða upp úr vatninu.
Árið 1920 slæddi ungur Bandaríkjamað-
ur, Edward Thomson, botn lindarinnar og
var það bæði erfítt verk og tímafrekt. En
erfíðið borgaði sig því eftir nákvæma slæð-
ingu komu upp á yfirborðið margir dýrmætir
hlutin gullkönnur, gulldiskar, útskomir
hlutir úr jaði og mikið af mannabeinum
hinna ólánsömu fómarlamba. Sumar
gullkrakkumar vora enn fullar af reykelsi
eða mirra. Margir þessara hluta era upp-
rannir frá öðram hlutum Mexíkó og einn
diskurinn er talinn frá Kólumblu. Þetta sýn-
ir þá helgi sem þessi staður hefur haft I
hugum hinna fomu indíána.
Hjörtun Rifin Úr Mönnum
Margt annað vekur furðu ferðalagnsins
í Chichen Itza. Þar má fyrst nefna mjög
heillegar styttur af hinum svokallaða
„Chac-Mol“. Þessi stytta finnst um alla
Mexíkó í svipuðu formi: liggjandi mannvera
með krepptar lappir og krepptan efri hluta
líkamans með skál á maganum. Margar
kenningar hafa verið uppi um tilgang þess-
arar styttu og helst hafa menn hallast að
því að hjörtu fómarlamba hafí verið sett í
þessar skálar eftir að þau vora rifin úr þeim.
Þessi siður að rífa hjörtun úr fómarlömbun-
um var algengur meðal indíánaættbálka í
Mexíkó og tengdist baráttu hins góða og
hins illa í goðafræði þeirra.
Það er eitthvert dularfullt seiðmagn sem
fylgir þessum voldugu rústum og það er
þvl viðeigandi að enda þennan pistil á frá-
sögn af afdrifum bandaríska fomleifafræð-
ingsins dr. Dennis Puleston. Hann hafði
nýlokið doktorsprófí sínu frá háskólanum í
Minnesota og var kominn til að kanna hve
mikið væri hæft í frásögnum indtána um
kraft hinna fomu guða. Dennis fann nokkra
steinsívalninga, h\jög veðraða í annan end-
ann og tjáði ferðafélögum stnum að þetta
væra senditæki til að ná til Pau Ah Tun,
vindguðsins. Pauh myndi síðan koma skila-
boðum til Chac, guðs þruma og eldinga en
Chac þessi var einmitt sá sem fómimar í
lindinni vora ætlaðar. Dennis bytjaði nú að
beija taktfast á steinsívalningana og brátt
fór að hvessa. Dennis hóf þá að kltfa aðal-
musteri t Chichen Itza en hann hafði vart
náð toppnum er himnamir opnuðust og eld-
ingu laust niður í musterið. Af musterínu
skall eldinginum á fomleifafræðingnum,
sem þegar lét lífið. Dr. Dennis Puleston er
nú grafínn t litlum kirkjugarði nálægt borg-
inni Merida.
Þessa sögu segja allir leiðsögumenn á
svæðinu og ekki er ólíklegt að eitthvað sé
hún stflfærð. En staðreyndin er sú að dr.
Dennis lést þama árið 1978 af völdum eld-
ingar á meðan hann var að gera rannsóknir
á svæðinu. Af þessu sést að það borgar sig
ekki leika sér með eldinn eða að vanmeta
þann mátt sem býr t náttúraöflunum og
hinum fomu guðum.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS i NÓVEMBER 1987 7