Lesbók Morgunblaðsins - 27.08.1988, Blaðsíða 2

H E I LSUFRÆÐ I
Kalkið styrkir beinin
K
Eftir Ólaf Sigurðsson
alk er algengasta steinefnið í mannslíkaman-
um eða um 1,5—2,0% af heildarþyngd hans.
99% af kalkinu er í beinum sem kalk-fos-
fatsölt. Um 1% kalksins er í vökvum og vefj-
um líkamans.
Meginhlutverk kalks er því að styrkja
beinin. Frá fæðingu og til um 20 ára aldurs
eru beinin að vaxa. I því felst lenging og
útvíkkun beina. Einnig mótast lögun bein-
anna á þessu tímabili.
Á sama tíma eða milli 12—40 ára aldurs
eru beinin einnig að þéttast og ná hámarks-
þéttni milli 35—40 ára aldurs. Þetta getur
verið breytilegt eftir einstaklingum.
10—15% af heildarbeinmassa bætist við á
fuliorðinsárunum vegna þéttingar fullvax-
inna beina, sem á sér stað allt að fertugu.
Beingisna eftir fertugt?
Þrátt fyrir að lögun og vöxtur beinanna
stöðvist á sama tímabili, á sér stað endur-
myndun beina á fullorðinsárunum. í því
felst að beinið er leyst upp og nýtt myndað
í staðinn, þ.e. einhverskonar nýmyndunar-
eða viðgerðarferli, sem er sífelld hringrás
beineftia til og frá beinunum og blóðvökva.
Hér geta erfðir og umhverfisþættir eins
og hreyfing, kalk í fæðu o.fl. haft mikii
áhrif á.
Milli 30—40 ára aldurs hefst útskilnaður
beinefna og getur þá meiri beinmassi tap-
ast, en sá sem myndast í staðinn (úrkölk-
un). Þessi útskilnaður getur aukist verulega
eftir því sem við eldumst.
Beingisna er einn kostnaðarsamasti sjúk-
UHt “ --kaiiunlur
koceuria:
55-*« nis taö-
IIMI £ M>kki
M)iiIUrn4ar.
750- ItWM* ins kaB.
MMt g skaountur
tUÍÍDC
40-5« ms 1-41.
(00 i* skammtur
tl.Ui.4l:
55-*« hik Laik
MMI £ skammlur
IlvUíluirliu:
40-5« mg Latk
Bestu kalkgjafarair
Nokkrar rannsóknir til ákvörðunar jafnvægis í kalkbúskap
Höfundar R. Heany R. Heany H. Spencer
Fjöldi 130 heilbrigðar ungarfullorðnar 181 karlmaður,
þátttakenda: konur, 30-35 ára. konur. 34—71 árs (54 ára að meðaltali).
Magn kalks til að ná jafnvægi: í mataræði að eigin vali, 1200 mg/dag 1000 mg/dag 1000-1200 mg/dag*
RDS: 800 mg/dag 800 mg/dag 800 mg/dag
*) Magn kalks sem þarf til að ná jafnvægi eða aðeins meir.
Uppbygging beina á þessu tímabili er talin mikilvæg til að hindra út-
skilnað beineftia (beingisnun) á efri aldursárum og til að beinin nái eðli-
legri lengd og þéttni, þ.e. fullurn þroska.
dómur þjóðfélagsins og leggst bæði á karl-
menn og konur.
Beingisna veldur því að beinin gisna að
innan vegna úrköikunar þegar beinefni eins
og t.d kalk losna innan úr beinunum. Við
það missa þau mikið af styrk sínum. Þetta
hefur verið nefnt beinþynning en beinin
þynnast ekki heldur gisna.
Þroski tanna hefst snemma
Tennur eru einnig kalkaður vefur eins
og beinin. Tannhnappar sem eru forstig
tanna, byija að myndast í 4—6 vikna fóstri
og hefst uptaka kalks í tannvefinn eftir
u.þ.b. 5 mánaða meðgöngu. Kalkupptaka í
fullvaxinn tannvef hefst 4—6 mánuðum eft-
ir fæðingu og er ferlinu talið lokið á 19.—23.
aldursári.
Til að allt gangi vel við myndun tanna
þarf nægilegt magn. £if m.a. eftirtöldum
eftium úr fæðunni á þeim tíma sem tennur
eru að myndast:
Kalk, fosfór, prótein, magnesium, fiúor,
vítamín A, C og D.
Talið er að tennumar sjálfar losi ekki
kalk eins og beinin gera þegar kalkþörf lfk-
amans er ekki fullnægt með fæðunni.
Kalkið í beinunum er sá forði sem geng-
ið er á þegar þörf er á kalki fyrir nauðsyn-
lega líkamsstarfsemi.
Beinin eru því kalk-banki líkamans og
þegar kalkneysla okkar er of lítil, er kalk
tekið úr beinunum til að uppfylla þarfír lík-
amans. Það kalk sem við söfnum á æskuár-
unum mun því nýtast okkur seinna meir.
Það skiptir því miklu máli að eiga góða
innistæðu til að geta notið hennar síðar meir.
Kalkþörf einstaklinga á ýms-
um aldursskeiðum og RDS
Ráðlagðir dagskammtar (RDS) fyrir
ýmsa aldurshópa era það magn nauðsyn-
legra næringarefna sem fullnægir næring-
arþörfum alls þorra heilbrigðs fólks að
mati Manneldisráðs íslands.
Þarfír einstaklinga era breytilegar, og era
skammtamir settir með tilliti til þessa, því
era RDS-gildin hærri en þörf allflestra ein-
staklinga. Þar af leiðir að ekki skyldi túlka
RDS sem einstaklingsbundna næringarþörf,
heldur fremur sem ráðleggingar eða viðmið-
unargildi er meta skal næringu hópa fólks.
RDS fyrir kalk (tafla 1) era byggðir á
hugtakinu kalkjafnvægi sem er reiknaður
mismunur á upptöku kalks úr fæðu og því
sem tapast með saur, svita og þvagi. RDS
er því reiknað sem kalkjafnvægi viðmiðunar-
hóps, það er:
kalkupptaka + kalktap = 0,0 mg kalks.
Tafla 1.
Ráðlagðir dagskammtar kalks
Aldun Magn úrfæðu
0—0,5 ára 360 mg
0,5—1,0 ára 540 mg
1—10 ára 800 mg
11-18 ára 1200 mg
19 ára og eldri 800 mg
Óléttar konur eða þær sem hafa bam á bijósti þurfa 400 mg kalks til viðbótar RDS.
RDS-gildin fyrir kalk hafa verið gagnrýnd
fyrir að vera í reynd of lág fyrir suma ald-
urshópa. Vilja sumir sérfræðingar tala um
RDS sem lágmarksskammt fyrir þá hópa.
En meira um það síðar.
Allir þurfa kalk — alla daga
til æviloka
Sífelld endumýjun beina á sér stað alla
okkar ævi. Því breytist RDS fyrir kalk eftir
aldri og þörfum líkamans á mismunandi
tímabilum.
Til að átta okkur betur á því hvemig
kalkið úr matnum nýtist okkur er rétt að
skoða beinvöxt og beinþroska m.t.t. kyns
• og aldurs og skoða þá nánar hvaða þættir
hafa áhrif á kalkbúskapinn á hinum ýmsu
tfmabilum mannsævinnar.
Talið er að um 70% af því kalki, sem er
okkur aðgengilegt úr faeðunni, komi úr
mjólkurvöram. Vegur mjólkin þar þyngst.
UNGBÖRN (0—1 árs): Fyrsta árið eykst
kalkmagn m.t.t. lfkamsstærðar hraðar en á
nokkra öðra tfmabili ævinnar. Við bijósta-
gjöf þarf móðirin að auka neysluna um 400
mg/dag eða samtals 1200 mg/dag. Kalk
úr móðurmjólk nýtist ungbami betur en úr
tilbúinni mjólk (kúa- eða þurrmjólk).
Ekki er víst að öll ungböm aðlagist kalk-
skorti með betri nýtingu þess úr fæðunni
eins og gerist hjá fullorðnum.
Það er því nauðsynlegt að ungböm á
fyrsta aldursári fái nægju sína af kalki til
að beinvöxtur verði með eðlilegum hætti á
svo öra vaxtarskeiði.
BÖRN (1—10 ára): Hjá bömum er upp-
taka kalks hægari en hjá ungbömum. Samt
þurfa böm 800 mg/dag eða tvisvar til fjór-
um sinnum meira en fullorðnir miðað við
líkamsþyngd.
BÖRN OG UNGLINGAR (11-18 ára):
Tímabil mesta beinvaxtar og kalkupptöku.
Um 45% af beinmassa fullorðins einstakl-
ings myndast á þessu aldursskeiði. Hér er
því upptaka likamans á kalki í hámarki
miðað við magn þess.
Mesti vöxtur drengja er frá 12 ára aldri
og nær beinvöxtur hámarki við 14 ára aldur.
Mesti vöxtur stúlkna er á 8.—10. aldurs-
ári og nær beinvöxtur hámarki á 12. aldurs-
ári.
Hér eykst kalkþörfín um 400 mg/dag eða
1200 mg/dag alls fyrir bæði kynin. Hér fer
fram lenging og þétting beina samtímis.
Kalkskortur á þessu tímabil hefur því
áhrif á stærð einstaklings og þéttni beina
sem hefur svo aftur áhrif á beingisnun á
efri árum.
FULLORÐINSÁRIN (19 ára og eldri):
Á fullorðinsáranum á sér stað samtímis
uppbygging og útskilnaður beinmassa.
Fram að fertugu á sér stað beinþétting
(hægari en á yngri áram) sé nægilegt kalk
í fæðunni. Án nægilegs kalks er ekki vfst
að bein nái fullum þroska eða þéttni því
eftir um 40 ára aldur verður útskilnaður
kalks úr beinum meiri en upptaka þess.
Til að ná að einhveiju leyti jákvæðu jafn-
vægi í kalkbúskapinn — í stað þess að stefna
að jafnvægi milli upptöku og losunar kalks
úr beinum til 35—40 ára aldurs telja sumir
sérfræðingar að auka þurfí kalkneysluna
umfram RDS-gildin.
í töflu 2 er vitnað í nokkrar rannsóknir
því til stuðnings.