Lesbók Morgunblaðsins - 19.11.1988, Blaðsíða 4
Konum drekkt
karlmenn höggnir
að er vinsæl helgarskemmtun fólks hér sunn-
anlands að aka til Þingvalla, drekka þar ef
til vill kaffi í Valhöll og ganga svo sér til
skemmtunar um hinn forna þingstað.
Skammt frá rústum búða hinna ýmsu sýslu-
Dauðarefsingar fyrir
sifjaspell voru algengar
hér á landi á sextándu
og sautjándu öld
Rætt við Ingu Huld
Hákonardóttur um
Stóradóm
Eftir GUÐRÚNU
GUÐLAUGSDÓTTUR
manna er nokkuð djúpur hylur og liggur
vegurinn meðfram honum. Sumir hafa gert
það sér til skemmtunar að kasta ofan í
hann peningum. Á tímum hins illræmda
Stóradóms var kastað ofan í þennan hyl
öðru og dýrmætara en smápeningum. Kon-
um var þá drekkt þama til þess að refsa
þeim vegna siðferðisbrota. Þær voru settar
í poka og bundið fyrir og svo var pokunum
kastað út í vatnið. Oftar en ekki var pokun-
um haldið níðri í vatninu með broddstaf svo
þeir flytu ekki upp. Það hefur varla verið
nein skemmtiganga fyrir valdsmenn og betri
bændur að flytja þessar ógæfusömu konur
á aftökustað til þess að drekkja þeim. En
þetta gerðu menn þó til þess að fullnægja
því sem talið var réttlæti þá. Þegar konun-
um hafði verið drekkt voru hinir brotlegu
bamsfeður oft á tíðum höggnir skömmu
síðar. Það hlýtur að hafa verið venjulegum
mönnum mikil þraut að horfa á menn háls-
höggna með bitlausum öxum, en líka það
létu þeir sig hafa í nafni réttlætisins.
í júní 1650 „kom sú vandræðaskepna
Sigríður Einarsdóttir í lögréttu og með-
kenndi nú enn að nýju, sem áður fyrri í
Snæfellssýslu, að Jón Jónsson, sinn stjúp-
faðir, væri faðir að sínum tveimur bömum.
Var sameiginlega dæmt og ályktað af lög-
mönnum báðum og allri lögréttunni, að hún
skyldi missa lífið eftir Stóradómshljóðan,
hvað og skeði samstundis." (Úr alþingisbók
frá l.júlí 1650.) Seinna um daginn er stjúp-
faðirinn „sá vandræðamaður" dæmdur til
að höggvast. Þá hefur verið búið að drekkja
bamsmóður hans. Jón þessi játaði aldrei söft
sína en Sigríður játaði og sagði jafnframt
að Jón hefði ráðlagt sér að reyna að nefna
til aðra menn sem bamsfeður, sem þó ekki
tókst. Það hefði heldur ekki breytt neinu
þó Jón hefði tekið á sig alla sök, jafnvel
þótt hann hefði játað að hafa nauðgað stjúp-
dóttur sinni. Slíkt voru ekki taldar neinar
málsbætur á tímum Stóradóms. Þá gátu
mál farið þannig að stúlkur yrðu fyrst fóm-
arlömb forhertra skyldmenna, sem jafnvel
víluðu ekki fyrir sér að beita þær valdi, síðan
mætti þeim fordæming umhverfisins og loks
sá dómsvaldið um að svipta þær lífi. Bömin
smá, sem urðu til við þessar sorlegu aðstæð-
ur, ólust svo oftast upp á sveit og má nærri
geta hve nærgætið fólk hefur verið þeim.
Tímar Stóradóms voru ekki miskunnsamir
bömum og munaðarleysingjum.
Hvemig stóð á þessari dæmafáu grimmd?
Inga Huld Hákonardóttir hefur tekið saman
mikinn fróðleik um Stóradóm, sem frásögn-
in innan gæsalappa hér að ofan er tekin úr.
í samtali við hana kom fram að þessi refsi-
harka tengdist þeim fróma tilgangi að
styrkja stoðir hjónabandsins. Það var Mar-
teinn Lúter sem í siðbót sinni skar upp he-
rör gegn ósiðlegu kynlífi. Hann leit svo til
að kynlíf ætti eingöngu að stunda innan
hjónabands og þá helst í því skyni að geta
böm, sem væri guði þóknanlegt. Fyrirmynd
að þessum kenningum sótti hann til
Ágústínusar kirkjuföður sem hafði boðað
slíkt á þrettándu öld. Það var skoðun þess-
ara manna að guð liti kynlífið sem slíkt
heldur óhýru auga. Á bak við þessar kenn-
ingar lágu vitaskuld fjárhagsleg og félags-
leg sjónarmið. Lúter og aðrir siðbótarmenn
sáu að böm, getin og alin upp af foreldrum
í hjónabandi, urðu þjóðfélaginu miklu síður
til þyngsla heldur en böm fátækra mæðra
sem ekki gátu séð þeim farborða.
Miðaldakirkjan boðaði samúð með fátæk-
um og snauðum og fátækar mæður virðast
ekki hafa verið fordæmdar eins harkalega
og gerðist eftir að siðaskiptin gengu í garð.
Sú mikla áhersla sem eftir siðaskipti var
lögð á hjónabandið leiddi til harðrar fordæm-
ingar á öllum ógiftum mæðrum og bitnaði
grimmilega á þeim ógæfusömu stúlkum sem
þungaðar urðu af völdum skyldmenna eða
mága. Þá vofði dauðarefsing yfir. Á miðöld-
um voru það mikilsverðar málsbætur í sifja-
spellsmálum, konunni til handa, ef henni
hafði verið nauðgað. Karlmönnum sem slíkt
gerðu var talið það til málsbóta ef sýnt
þótti að geðveiki hefði ráðið gerðum þeirra.
Á miðöldum var fólk á íslandi ekki líflátið
fyrir sifjaspell svo vitað sé, heldur málin
útkljáð með skriftum og háum sektum.
Öðru máli gegndi eftir siðaskipti. Þá var
öllum refsað jafnt hvort sem þeir áttu sér
einhveijar málsbætur eða ekki, jafnvel þó
málsbæturnar væru nauðgun eða geðveiki.
Þetta gekk almenningi lengi vel illa að
skilja og sætta sig við.
Kynferðislegt ofbeldi gagn-
vart börnum
Menn hafa ákveðinn grun um að kynferð-
islegt ofbeldi gagnvart bömum, sem nú er
mikið rætt um, sé ekki nýtt af nálinni hér
á landi. Lengi vel vildi fólk ekki trúa því
að slíkt gerðist nú á tímum. En kærur,
málarekstur og vitnisburðir, innlendir sem
erlendir, vitna um að til er fólk sem er svo
undarlega innrætt að það fínnur ekki til
eðlilegrar umhyggju og vemdartilfinningar
þegar böm eiga í hlut heldur notar þau til
þess að fróa sér kynferðislega. Það er æðsta
markmið hverrar dýrategundar sem lifir á
þessari jörð að varðveita ungviðið svo ætt-
bálkurinn lifi. Fólk sem tælir böm og beitir
þau valdi gerir sig því bert að því að haga
sér verr í þessum efnum en flestar skepnur
gera.
Heimildir um kynferðislegt ofbeldi gagn-
vart börnum eru til frá ýmsum tímum þó
þær séu fáar og brotakenndar. Grikkir not-
uðu smádrengi sér til fróunar og frægt er
bamavændið í hinu siðprúða Englandi á
síðustu öld. Sigmund Freud birti um síðustu
aldamót gögn um víðtæka misnotkun feðra
á dætrum í Vínarborg. Þessar upplýsingar
vöktu svo harkaleg viðbrögð að hann sá sig
knúinn til að draga gögnin til baka. Það
er hins vegar skoðun margra geðlækna og
sérfræðinga að þau hafi verið á rökum reist.
Á íslandi er ekkert vitað um kynferðislegt
ofbeldi gagnvart ungum bömum á fyrri
tímum en til eru skjöl um ljót mál frá ýms-
um tímum, þar sem t.d. feður hafa nauðgað
unglingsdætrum sínum. Skjöl þessi eru ein-
göngu um tilvik þar sem stúlkurnar voru
orðnar svo stálpaðar að þær urðu þungað-
ar. Það má geta sér til um hörmungar
þeirra stúlkna sem bjuggu í einangruðum
afdölum Islands og urðu að sæta því að
hírast í myrkum torfbæjum, ofsóttar af
þeim sem helst skyldu vemda og hlífa.
Því er ekki að neita að svo virðist sem
sifjaspell hafi verið mjög tíð á íslandi. fyrr
á öldum, mun tíðari en í nágrannalöndum
okkar. Þess ber þó að gæta að orðið sifija-
spell var notað þá í miklu víðtækari merk-
ingu en nú. Bann við giftingum og bameign-
um náði eftir siðaskipti til þremenninga.
Sambönd sem nú þættu saklaus og lejrfileg,
vörðuðu í þá daga dauðarefsingu. Þess voru
dæmi að konum væri drekkt vegna þess að
þær höfðu t.d. átt börn með feðgum eða
bræðrum. Þá skipti engu máli þó seinni
bameigin ætti sér stað eftir að faðir fyrra
bams eða bama væri látinn.
Stóridómur var refsilöggjöf um kynferðis-
mál, harla harðneskjuleg. Löggjöfin var sett
á Alþingi árið 1564, skömmu eftir siða-
skipti. Jón Espólín skrifar um fyrsta aðdrag-
anda Stóradóms: „Friðrik konungur annar
hafði spurt það, að hér á landi viðgengist
mjög hórdómar, blóðskammir og ímislegt
saurlífi, og væri skjaldann hegnt af verald-
legu yfirvaldi, heldur hefði biskupar hinir
fomu dæmt öll slík mál eptir kristnumrétti
og lagt ímsar skriptir á slíka menn, fépínr,
útlegð og peningasektir, sem þeim líkadi,
enn skjaldann líflát." Að sögn Ingu Huldar
virðist svo sem það hafí valdið mikilli
hneykslun í Kaupmannahöfn að hér skyldu
ekki vera dauðarefsingar fyrir sifjaspell.
Úr því bættu yfirvöld með Stóradómi. Þar
er innleidd dauðarefsing fyrir bameignir í
17 tilbrigðum af skyldleika og/eða mægð-
um. Undir þetta heyrðu feðgin, stjúpfeðgin
og systkini, ennfremur tengsl sem nú á
dögum þætti lítið athugavert við, svo sem
að eignast barn með manni systur sinnar,
jafnvel þótt hann væri ekkjumaður. Þessi
17 persóna romsa er oft köliuð blóðskamma-
þula, að sögn Ingu Huldar. Þulan er upphaf-
lega sótt í Gamla testamentið, átjánda kafla
þriðju Mósebókar, en komst þaðan í Kristni-
rétt Áma biskups. Þar varðaði brotið útlegð
og eignamissi til biskups og konungs. Eins
og allar aðrar refsingar í Stóradómi skyldu
aftökur jafnt yfir bæði ganga, karl sem
konu. Aðeins var gerður greinarmunur á
aftökuaðferðinni.,, Karlmenn höggvist, en
konur drekkist.“ Stóridómur er vandlega
samið skjal og refsingamar fjölbreyttar,
sektir, hýðingar, útlegð af landi eða brott-
vísan úr héraði. Nákvæmlega er sagt fyrir
um hvemig refsa skuli fyrir endurtekna
bameign allt upp í þriðja eða fjórða bam
og fara viðurlög alltaf harðnandi. Auk sifja-
spella er fjallað um hjúskaparbrot. í þeim
kafla þykir merkilegt að gerður er munur
á einfiildum hórdómi (framhjáhaldi), þar
sem annar aðilinn er giftur, og tvöföldum
hórdómi, þar sem báðir aðilar em giftir
öðrum persónum. Þetta er arfleifð frá gömlu